،

همگام با قرآن

مفهوم آیه الکرسی(3)

اللَّهُ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ ...

(بقره 255)

خداوند که هیچ معبودی به جز او نیست ، زنده و پاینده است

دامنه ی توحید  

• اعتقاد به توحید دارای لوازمی است که شخص معتقد به توحید لازم است آنها را نیز بپذیرد ، هنگامیکه انسان ایمان به خداوندی یکتا و بی همتا پیدا نمود ، لازم است به صفات خداوند چون علم ، حکمت ، قدرت و حیات نیز ایمان بیاورد ، و زمانیکه از حکمت الهی آگاهی یافت ، باید بداند خداوند کاری را بدون هدف و لغو وبیهوده انجام نمی دهد لذا برای هدایت بشر پیامبرانی را فرستاده و کتاب های آسمانی را بر آنان نازل فرموده و احکام و دستوراتی را برای آنان قرار داده است .   
• پس کسیکه اعتقاد به توحید الهی دارد ، نمی تواند بر اساس خواسته های نفسانی و شیطانی و غیر الهی رفتار کند ، بلکه وظیفه دارد بر اساس خواستِ خداوند که از روی حکمت و مصلحت است رفتار نماید و اگر راه دیگری را بپیماید از مسیر توحید منحرف گشته است ، لذا یکی از مراتبِ توحید را " توحید در اطاعت " دانسته اند (1) به این معنا که ذاتاً کسی شایسته ی اطاعت و فرمانبرداری ، جز خداوند نیست واگر لازم است از کسی اطاعت نمود باید بر اساس خواست و اجازه ی الهی باشد ، خداوند در قرآن کریم فرموده : ما هیچ پیامبری را نفرستادیم جز اینکه به اذن خداوند از او اطاعت شود (2) بنابر این اگر از رسولخدا صلی الله علیه وآله و ائمه علیهم السلام و یا پدر ومادر و افراد دیگر اطاعت می شود ، همه بر اساس امر و فرمان خداوند است . واگر این نبود کسی از دیگری حق اطاعت کردن نداشت . (3)
• هنگامیکه امام رضا علیه السلام به سوی خراسان ، حرکت می نمودند ، به نیشابور رسیده ، زمانی را در آنجا درنگ نمودند و هنگامیکه قصد بیرون رفتن از آنجا را داشتند ، گروهی از عالمانِ آنجا از حضرت در خواست بیان حدیثی را از اجداد گرامی آنحضرت کردند ، حضرت که در کجاوه ای بودند ، متوقف شده و این روایت را به ترتیب از پدرانشان از پیامبر صلی الله علیه وآله ، از جبرئیل ، از خداوند متعال نقل نموده که خداوند فرموده است :" لا اله الا الله قلعه و پناهگاه من است ، هر کس در قلعه ی من داخل شود از عذاب من در امان خواهد بود" ، هنگامیکه حضرت این سخن را فرمودند ، کجاوه حرکت نمود ولی ایشان آن جمع را خطاب نموده فرمودند : این موضوع شرطی دارد و" من از جمله ی شرائط آن هستم"(4) از این روایت استفاده می شود که اعتقاد به امامت و ولایت ائمه علیهم السلام شرط توحید است ، و دامنه ی توحید شامل موضوع امامت خواهد شد زیرا این امامت در ادامه و راستای رسالت پیامبری است که از جانب خداوند یکتا و بی همتا به این مقام برگزیده شده است .

پرسش : مقصود از توحید درطاعت ، چیست ؟

پاسخ : مقصود آن است که ذاتاً اطاعت از کسی جز خداوند شایسته و جایز نیست مگر کسی را که خداوند فرمان دهد ، لذا اطاعت از پیامبر صلی الله علیه وآله  واهل بیت علیهم السلام و هرکس دیگر بنابر خواست و اجازه الهی می باشد .

-------------------------

1- الإلهیات على هدى الکتاب و السنة و العقل    ج‏2  ص  79    

2-نساء/64  

3- رک : الإلهیات على هدى الکتاب و السنة و العقل    ج‏2  ص  79                  

4-عیون أخبار الرضا علیه السلام، ج‏2، ص: 135

همگام با قرآن

مفهوم آیه الکرسی(2)

اللَّهُ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ ...

(بقره 255)

خداوند که هیچ معبودی به جز او نیست ، زنده و پاینده است

شعارِ توحید

• همانگونه که گفته شد ، " لا اله الا الله" شعارِتوحید است و فردِ مسلمان با گفتنِ این عبارت ، اعتقاد خود را به یکتاییِ خالق و آفریننده ی هستی و نفی هر گونه شریکی برای او را ابراز می دارد ، لذا خداوند در قرآن کریم خطاب به پیامبر صلی الله علیه وآله می فرماید : ای پیامبر ! بگو نماز و عبادت من و زندگی و مرگ من ، اختصاص به خداوند (پروردگار جهانیان) دارد که شریکی برای او نیست و من مأموریت( به اعلام این موضوع) دارم و خود ، اولین مسلمانم (1) ،  از این رو یکی از فرازهایِ اذان ، گواهی  به همین حقیقت است (اشهد ان لا اله الا الله ) و نمازگزار ، همین حقیقت را در تشهّدِ نماز اعلام می کند (أشهد ان لا اله الا الله وحده لا شریک له ) .
• البته باید توجّه داشت ، ما تنها در أذان یا نماز به وحدانیتِ خداوند ، گواهی نمی دهیم ، بلکه این گواهی ، یک اعتقادِ قلبی برای هر فرد مسلمان است که می تواند آن را در هر زمانی اعلام نماید ، لذا در روایات به گفتن این ذکر توصیه ی فراوان شده است ،  امام باقر علیه السلام می فرمایند : "هیچ چیز ، ثوابی برتر از شهادت به وحدانیت خداوند ، ندارد (اشهد ان لا اله الا الله )  ، زیرا چیزی همتا و برابر با خداوند بزرگ نبوده و کسی در امور، با خداوند شریک نمی باشد" . (2)  امام صادق علیه السلام می فرمایند : " کسیکه لا اله الا الله را از روی اخلاص بگوید ، داخل بهشت خواهد شد ، ونشانه ی اخلاصش آن است که لا اله الا الله او را از آنچه خداوند بر او حرام کرده باز بدارد"  ، بر اساس این روایت مشخص می شود که گفتن این ذکر، نباید تنها در مرحله ی زبان متوقف شود ، بلکه باید در عملِ انسان نیز بازتاب داشته باشد .
• در روایتی است که امیرمؤمنان علی علیه السلام از قبرستانی عبور کردند و به اهل قبرستان با عنوان :" اهل لا اله الا الله" سلام دادند ، و  سپس فرمودند : خدایا کسی را که لا اله الا الله گفته بیامرز ، و ما را در زمره ی آنان محشور فرما (4) ، از این روایت معلوم می شود که شرطِ آمرزش انسان ، اعتقاد به توحید است و لازم است با این اعتقاد  ، دنیا را ترک کند تا مشمولِ رحمت و آمرزشِ خداوند گردد .

پرسش : مقصود  از گفتنِ لا اله الا الله از روی اخلاص چیست ؟

پاسخ : مقصود از گفتن لا اله الا الله تنها گفتن با زبان نیست ، بلکه گفتنی از روی ایمان و اعتقاد است  و اگر چنین ایمانی باشد  ، فرد مؤمن از آنچه خدا حرام کرده است پرهیز خواهد نمود و این نشانه ی اخلاص او در گفتن لا اله الا الله است .

-----------------------------

1-(قُلْ إِنَّ صَلاتی‏ وَ نُسُکی‏ وَ مَحْیایَ وَ مَماتی‏ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمین*‏ لا شَریکَ لَهُ وَ بِذلِکَ أُمِرْتُ وَ أَنَا أَوَّلُ الْمُسْلِمینَ *) انعام /162 و 163 

2-(مَا مِنْ شَیْ‏ءٍ أَعْظَمَ ثَوَاباً مِنْ شَهَادَةِ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَا یَعْدِلُهُ شَیْ‏ءٌ وَ لَا یَشْرَکُهُ فِی الْأُمُورِ أَحَدٌ) الکافی ج 2 ص 516

3-(عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ مَنْ قَالَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُخْلِصاً دَخَلَ الْجَنَّةَ وَ إِخْلَاصُهُ أَنْ یَحْجُزَهُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ عَمَّا حَرَّمَ اللّهُ) وسائل‏الشیعة   ج  15  ص   256 

4-(اغْفِرْ لِمَنْ قَالَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ احْشُرْنَا فِی زُمْرَةِ مَنْ قَالَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّه) بحارالأنوار   ج  90   ص  203   

همگام با قرآن

مفهوم آیه الکرسی(1)

اللَّهُ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ ...

(بقره 255)

خداوند که هیچ معبودی به جز او نیست ، زنده و پاینده است

اهمیت توحید

• یکی از مهمترین موضوعاتی که در قرآن به آن پرداخته شده است ، مسئله توحید است ، و یکی از شعارهایِ اصیل و توحیدی در اسلام با عبارت : " لا اله الّا الله " تحقّق می یابد ، این عبارت از یک نفی واثبات تشکیل شده ، نفی هر معبودی (لا اِلهَ) بجز یک معبود به نام الله که آن را  اثبات می کند (الّا الله)  و آن معبود ، خداوند یکتا ، بی همتا و بی نظیر می باشد که فقط او شایسته عبادت وبندگی است  ، لذا پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله ، اولین شعاری را که در دعوت مردم به اسلام مطرح می نمود ، همین شعارِ توحید بود و خطاب به مردم می فرمود : "ای مردم بگویید هیچ معبودی به جز الله نیست ، تا رستگار شوید" (1)  
• قرآن کریم آنقدر برای مسئله ی توحید اهمیت قائل است که می فرماید : به فرض ، اگر پیامبراسلام صلی الله علیه وآله شرک ورزد ، عملش تباه و نابود شود واز زیانکاران خواهد بود (2) ، با اینکه می دانیم که پیامبر صلی الله علیه وآله معصوم است و اهل شرک و بت پرستی نخواهد بود ، و قرآن کریم فرض دیگری را مطرح می کند که اگر در آسمان وزمین و در مجموعه ی هستی خدایان دیگری جز خدای یکتا وجود داشت ، آسمان وزمین تباه ، فاسد و خراب می شد (3) ، پس اکنون که در کمال نظم وتدبیر می باشد ، دلیل بر آن خواهد بود که آفریننده و تدبیر کننده آن خداوندی یکتا ، بیش نیست .
• و به علّت اهمیت موضوع ِتوحید است که توصیه به تلاوت سوره ی " قل هو الله احد " در حال ِنماز و غیر نماز شده است ، امام صادق علیه السلام می فرماید : کسیکه در یک روز پنج نوبت نماز بخواند و در هیچیک " قل هو الله احد "  را نخواند ، به او گفته خواهد شد : ای بنده ی خدا !  از نماز گزارانِ (واقعی) نخواهی بود (4) ، و امام صادق علیه السلام می فرماید : کسیکه به خداوند و روز آخرت ایمان دارد ، نباید پس از نماز ، تلاوتِ " قل هو الله احد " را ترک کند ، و هر کس آن را قرائت نماید ، خیر دنیا و آخرت برای او فراهم شده ، و خودش و والدینش آمرزیده شوند (5) و نیز حضرت فرمودند : کسیکه در هنگام خواب ، یازده مرتبه " قل هو الله احد " را بخواند خداوند او و همسایگان (خانه های اطراف ) او را حفظ نماید . (6) ، همانگونه که گفته شد برای اینکه توحید در روح و فکر انسان سایه بیفکند ، با سفارش به خواندن سوره ی " قل هو الله احد " که یکتایی خداوند ، وبی نیازی او از فرزند و بی همتایی او  را مطرح می کند ، خواسته شده تا انسان از مسیر توحید منحرف نشود و همیشه پیرو این اعتقاد باشد .

پرسش : مقصود از اینکه " لا اله الا الله " از یک نفی واثبات تشکیل شده چیست ؟

پاسخ : مقصود آنست که در این عبارت ، از سویی وجود ِهر معبودی غیر از خداوند را با گفتن : "لا" نفی نموده و از سوی دیگر با گفتن : "الّا الله"  عبادت و بندگی را برای خداوند یکتا ، ثابت می دانیم

--------------------------

1-انساب الاشراف ج 11 ص 119 

2-زمر/65 

3-انبیاء/22

4-تفسیر نور الثقلین ج5   ص 669

5- تفسیر نور الثقلین ج5   ص 700

6- تفسیر نور الثقلین ج5   ص 701

سیره پیامبر(ص) در هنگام خواب

• امام صادق علیه السلام  فرمودند : آیا شما را از آنچه پیامبرصلی الله علیه واله در هنگام خواب می گفت با خبر کنم ؟ گفتند : بلی ، امام علیه السلام  فرمودند : ایشان آیه الکرسی را می خواندند و پس از آن می فرمودند: "به نام خدا ، به خدا ایمان آوردم ، و به طاغوت کفر ورزیدم ، خدایا مرا در خواب وبیداریم حفظ فرما " (1)

آثار دنیوی و اُخروی

• امام باقر علیه السلام فرمودند : کسیکه آیه الکرسی را یکبار بخواند ، خداوند هزارِ امر ناخوشایند را در دنیا و هزار امرِ ناخوشایند را درآخرت از او برطرف می کند که کمترین نا خوشایند دنیا ، فقر است و کمترین ناخوشایند آخرت ، عذاب قبر است . (2)

در هنگام ترس

• امام صادق علیه السلام فرمودند : اگر به مکانی رفتی که می ترسی این آیه را بخوان : " رَبِّ أَدْخِلْنِی مُدْخَلَ صِدْقٍ وَ أَخْرِجْنِی مُخْرَجَ صِدْقٍ وَ اجْعَلْ لِی مِنْ لَدُنْکَ سُلْطاناً نَصِیراً " واگر چیزی را دیدی که می ترسی ، آیه الکرسی را بخوان .(3)

بلندای قرآن

• امام صادق علیه السلام فرمودند : برای هر چیزی قلّه ای است و قلّه ی قرآن آیه الکرسی است (4)

آسان شدن سختی های مرگ

• سلمان از پیامبر صلی الله علیه و آله نقل می کند : هر کس آیه الکرسی را بخواند خداوند سختی های جان دادن را برای او آسان می گرداند (5)

-------------------------

1-قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع أَ لَا أُخْبِرُکُمْ بِمَا کَانَ رَسُولُ اللَّهِ ص یَقُولُ إِذَا أَوَى إِلَى فِرَاشِهِ قُلْتُ بَلَى قَالَ کَانَ یَقْرَأُ آیَةَ الْکُرْسِیِّ وَ یَقُولُ بِسْمِ اللَّهِ آمَنْتُ بِاللَّهِ وَ کَفَرْتُ بِالطَّاغُوتِ اللَّهُمَّ احْفَظْنِی فِی مَنَامِی وَ فِی یَقَظَتِی (الکافی ج : 2 ص : 53 )

2-عن عمرو بن أبی المقدام، قال: سمعت أبا جعفر الباقر (علیه السلام) یقول: «من قرأ آیة الکرسی مرة، صرف الله عنه ألف مکروه من مکروه الدنیا، و ألف مکروه من مکروه الآخرة، أیسر مکروه الدنیا الفقر، و أیسر مکروه الآخرة عذاب القبر». (البرهان فی تفسیر القرآن    ج‏1  ص  526   ) 

3-عن ابى عبد الله علیه السلام قال: إذا دخلت مدخلا تخافه فاقرأ هذه الایة «رَبِّ أَدْخِلْنِی مُدْخَلَ صِدْقٍ وَ أَخْرِجْنِی مُخْرَجَ صِدْقٍ وَ اجْعَلْ لِی مِنْ لَدُنْکَ سُلْطاناً نَصِیراً» فاذا عاینت الذی تخافه فاقرأ آیة الکرسی.(تفسیر نور الثقلین ،ج‏3،ص:212 )

4-عن أبی عبد الله قال إن لکل شی‏ء ذروة و ذروة القرآن آیة الکرسی(  مجمع البیان فی تفسیر القرآن ،ج‏2،ص:626 )

5-وَ رَوَى سَلْمَانُ عَنِ النَّبِیِّ ص مَنْ قَرَأَ آیَةَ الْکُرْسِیِّ یُهَوِّنُ اللَّهُ عَلَیْهِ سَکَرَاتِ الْمَوْت‏  (مستدرک‏الوسائل   ج  4    ص 335  ) 

حفاظت از جان و مال

• رسولخدا صلی الله علیه و آله  فرمودند : کسیکه چهار آیه از آغاز سوره بقره ، و آیة الکرسی و دو آیه بعد از آن  ، و سه آیه از پایان سوره بقره را بخواند ، در  جان ومال خود چیزی که نا خوشایند است نخواهد دید ، و شیطان به او نزدیک نشود و قرآن را فراموش نخواهد نمود . (1)

شفای چشم

• امیر مؤمنان علیه السلام فرمودند : اگر فردی از شما از چشمش ناراحتی داشته باشد ، آیة الکرسی را قرائت کند و در دل خود نیت شفای آن را نماید که در این صورت اگر خدا بخواهد بهبود یابد (2)

بزرگترین آیه

• پیامبر صلی الله علیه و آله سه بار از مردی در باره بزرگترین آیه سؤال کردند ، و او در هر بار گفت : خدا و رسولش دانا ترند !  ، پیامبر صلی الله علیه و آله سپس فرمودند : بزرگترین آیه قرآن ، آیه الکرسی است (3)

محافظت از دین و دنیا

• امیر مؤمنان علیه السلام فرمودند : کسیکه چهار رکعت در هنگام زوال خورشید (ظهر) بخواند و در هر رکعت ، سوره حمد و آیه الکرسی را قرائت نماید ، خداوند او را در خانواده و اموال و دین و دین و آخرت حفظ نماید (4)

ِپس از نماز

• امیر مؤمنان علیه السلام فرمودند :کسیکه آیه الکرسی را پس از نماز واجب قرائت نماید ، موجب قبولی نمازش و در امان و حفظ خداوند قرار می گیرد (5) ِ

-----------------------

1-قال رسول الله ص من قرأ أربع آیات من أول البقرة و آیة الکرسی و آیتین بعدها و ثلاث آیات من آخرها لم یر فی نفسه و ماله شیئا یکرهه و لا یقربه الشیطان و لا ینسى القرآن (جامع الاخبار ص 45)

2-(قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع إِذَا اشْتَکَى أَحَدُکُمْ عَیْنَهُ فَلْیَقْرَأْ آیَةَ الْکُرْسِیِّ وَ لْیُضْمِرْ فِی نَفْسِهِ أَنَّهَا تَبْرَأُ فَإِنَّهُ یُعَافَى إِنْ شَاءَ اللَّه‏) بحارالأنوار  ج   92 ص   86  باب 79

3-عَنِ النَّبِیِّ ص قَالَ لِرَجُلٍ أَیَّةُ آیَةٍ أَعْظَمُ قَالَ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَعْلَمُ قَالَ فَأَعَادَ الْقَوْلَ فَقَالَ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَعْلَمُ فَأَعَادَ فَقَالَ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَعْلَمُ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص أَعْظَمُ آیَةٍ آیَةُ الْکُرْسِیِّ  (بحارالأنوار  ج   89  ص  727   باب 30)

4-عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ ع قَالَ مَنْ صَلَّى أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ عِنْدَ زَوَالِ الشَّمْسِ یَقْرَأُ فِی کُلِّ رَکْعَةٍ فَاتِحَةَ الْکِتَابِ وَ آیَةَ الْکُرْسِیِّ عَصَمَهُ اللَّهُ تَعَالَى فِی أَهْلِهِ وَ مَالِهِ وَ دِینِهِ وَ دُنْیَاهُ وَ آخِرَتِهِ(بحارالأنوار     87     343    باب 10)

5-وَ قَالَ ع مَنْ قَرَأَ آیَةَ الْکُرْسِیِّ فِی دُبُرِ کُلِّ صَلَاةٍ مَکْتُوبَةٍ تُقُبِّلَتْ صَلَاتُهُ وَ یَکُونُ فِی أَمَانِ اللَّهِ وَ بِعِصْمَةِ اللَّهِ(بحارالأنوار     83     34    باب 38)

همگام با قرآن

فضیلت آیه الکرسی

آیه الکرسی از آیات با فضیلت قرآن کریم است که نسبت به تلاوت و بهره بردن از آن توصیه ی بسیار شده و در روایات برای آن خواص وآثار بیشمارِ مادی ومعنوی ، دنیوی واُخروی ذکر کرده اند ،آیه الکرسی در بردارنده ی اسماء وصفات الهی بوده و خواندن آن انسان را با صفات الهی آشنا نموده و درجهت شناخت خداوند و صفات الهی بسیار مؤثر است وشاید توصیه ی فراوان به قرائت آن به جهت تحقق همین شناخت باشد ، کسیکه آیه الکرسی را تلاوت می کند ، در حقیقت از طریق اسماء وصفات خداوند ، ارتباط خود را با پروردگار ، مستحکم نموده واز او در برطرف شدن نیاز های خود استمداد می جوید . همچنین با مراجعه به روایات  با بخشی از آثار و برکات  تلاوت این آیه آشنا می شویم ، گر چه باید توجّه داشت ؛ آثاری که برای آیه الکرسی ذکر نموده اند  در پر تو ایمان و عمل به مقتضای آن  تحقّق می یابد  و این آثار بر اساس لطف و رحمتی که خداوند به بنده ی خود دارد به انسان اختصاص می یابد ، از این رو در اینجا به گوشه ای از فضایل این آیه اشاره می گردد :

بر آورده شدن حاجت

• پیامبر صلی الله علیه و آله به حضرت علی علیه السلام فرمودند : یا علی ! هنگامیکه برای نیازی ، از خانه بیرون می روی ، آیه الکرسی را بخوان ، زیرا اگر خداوند بخواهد حاجتت بر آورده می شود (1)

محافظت در سفر

• امام صادق علیه السلام فرمودند : هر کس در سفر ، در هر شب آیه الکرسی را بخواند ، خودش و آنچه همراه اوست ، در سلامت باشد ، و سپس بگوید : خدایا ! مسیر مرا عبرت ، سکوت مرا تفکّر ، و سخن مرا ذکر و یاد آوری(خودت) قرار ده ! (2)

در تعقیب نماز

• پیامبر صلی الله علیه و آله به حضرت علی علیه السلام فرمودند : یا علی ! آیه الکرسی را پس از هر نماز واجب تلاوت نما ، چون بر این کار ، جز پیامبر ، یا صِدّیق یا شهید ، محافظت نمی کنند (یعنی این دسته از افراد بطور دائم به تلاوت آن می پردازند و از آن بهره می برند )(3)

عبادتی طولانی

1-قال النبی ص لعلی ع یا علی إذا خرجت من منزلک ترید حاجة فاقرأ آیة الکرسی فإن حاجتک تقضى إن شاء الله (مکارم‏ الأخلاق ص          364)

2- عن الصادق ع قال من قرأ آیة الکرسی فی السفر فی کل لیلة سلم و سلم ما معه و یقول اللهم اجعل مسیری عبرا و صمتی تفکرا و کلامی ذکرا (مکارم ‏الأخلاق ص   254)

3- قال النبی ص لعلی یا علی علیک بتلاوة آیة الکرسی فی دبر صلاة المکتوبة فإنه لا یحافظ علیها إلا نبی أو صدیق أو شهید(قرب‏ الإسناد     ص   56  )

4-قال النبی ص من قرأ آیة الکرسی مائة مرة کان کمن عبد الله طول حیاته(عیون‏ أخبارالرضا(ع)   ج  2   ص  65   باب  31)

5-قال النبی ص من قرأ آیة الکرسی فی دبر کل صلاة لم یمنعه دخول الجنة إلا الموت و من قرأها حین نام آمنه الله و جاره و أهل الدویرات حوله(جامع‏ الأخبار     ص     45)‏

همگام با قرآن

پندهای لقمان به فرزندش

وَ اقْصِدْ فی‏ مَشْیِکَ وَ اغْضُضْ مِنْ صَوْتِکَ إِنَّ أَنْکَرَ الْأَصْواتِ لَصَوْتُ الْحَمیِرِ

(لقمان/19)

و در راه رفتن (و رفتارت) میانه رو باش ، و صدای خویش را کوتاه کن ( فریاد نزن) که زشت ترین صداها صدای الاغ  است

اعتدال و میانه روی

• از جمله نصایح لقمان به فرزندش ، میانه روی در راه رفتن است بگونه ای که نه تند روی داشته باشد و نه کند روی بلکه راه رفتن به صورت معتدل باشد ، برخی نیز مقصود از میانه روی در اینجا را ، نهی از راه رفتن مانند افراد متکبّر ومغرور دانسته اند ، وبر این اساس ، میانه روی یعنی راه رفتن از روی تواضع و وقار (1) از سوی دیگر گرچه این آیه ی شریفه در مورد میانه روی در مورد راه رفتن است ولی از آیات دیگرِ قرآن (2) استفاده می شود میانه روی واعتدال در هر کاری نیکوست و درحقیقت قرآن کریم با این آیات ، مؤمنین را از افراط وتفریط در زندگی باز داشته است .
• سفارش دیگر لقمان به فرزندش ، پرهیز از صدای بلند و گوش خراش است که این موضوع خود ، خروج از حدّ اعتدال در صدایی است که از دهان انسان خارج می شود ، البته باید توجّه داشت این مسئله بیشتر بر اساس عادتی است که به مرور زمان و در طول زمان برای انسان شکل گرفته است ، و قرآن کریم برای ملموس ساختن این توصیه ،  به صدای حیوانی مثال می آورد که صدایی بلند ، نا موزون و آزار دهنده دارد ، تا انسان با در نظر گرفتن آن ، از صدای بلند  و آزار دهنده بپرهیزد . (3)

پرسش : مقصود از میانه روی در راه رفتن چه می باشد ؟

پاسخ : مقصود آن است که انسان از تند روی وکند روی بپرهیزد بلکه با سکون و وقار راه رود واز روی تواضع گام بردارد واز راه رفتن متکبرانه بپرهیزد

---------------------

1-مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج‏8، ص: 500

2-قرآن مسلمانان را امّتی میانه قرار داده است (وَ کَذلِکَ جَعَلْناکُمْ أُمَّةً وَسَطا) (بقره/143)

3-در برخی از روایات ، مصداقی از آن را عطسه کردن با صدای بلند ذکر کرده اند (تفسیر صافی ج‏4، ص: 146)

همگام با قرآن

پندهای لقمان به فرزندش

وَ لا تُصَعِّرْ خَدَّکَ لِلنَّاسِ وَ لا تَمْشِ فِی الْأَرْضِ مَرَحاً إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ کُلَّ مُخْتالٍ فَخُورٍ

(لقمان/18)

وچهره ی خود را از روی تکبّر از مردم مگردان ، و بر روی زمین از روی تکبّر راه مرو ، زیرا خداوند هیچ مغرور ، فخر فروشی را دوست ندارد

پرهیز از تکبّر

• تکبّر و خود بزرگ بینی از صفات ناپسند اخلاقی می باشد که در آغاز از پنداری نا درست در ذهن انسان ایجاد شده و سپس در رفتار وچهره ی انسان ، آشکار می گردد . این پندار از آنجا آغاز می گردد که انسان در مقایسه ی خود با دیگران ویژگی وکمالی را در خود می بیند و می پندارد که دیگران از این ویژگی که او دارد بی بهره هستند ، لذا تصور می کند نسبت به آنها برتری دارد ، لذا آنان را در مقابل خود ، کوچک وحقیر می پندارد ، در نتیجه نگاهی از بالا به پایین نسبت به آنان پیدا نموده و برخوردی تحقیر آمیز را با آنان در پیش می گیرد .
• وجود چنین صفتی در انسان ، منشأ اعمال و رفتارهای ناپسند دیگری می شود و انسان را نیز از قُرب خداوند دور می سازد ، بسیاری از ظلم ها و ستم هایی که در گذشته و امروز در جوامع انسانی جریان دارد ناشی از خوی برتربینی وبزرگ بینی بوده و زمینه ای برای تجاوز به حقوق دیگر انسان ها و پایمال شدن حق افراد ضعیف و ناتوان گردیده است ، از این رو هدف ِقرآن کریم از طرح چنین مباحث اخلاقی ، اصلاح و تربیت انسان و آموزش ِ رفتار درست واخلاقی به او می باشد .
• در این آیه و در قالب پند های لقمان به فرزندش ، خداوند به انسان یاد آوری می کند ، وقتی با انسان های دیگر روبرو می گردد ، لازم است با تواضع و فروتنی به سخنان آنان گوش فرا داده و با حالت بی توجّه ای یا بی اعتنایی با آنان رفتار نکرده و چهره ی خود را از آنان بر نگرداند و رفتار متکبّرانه ای را با همنوعان خود در پیش نگیرد ، و مراقب باشد هنگام راه رفتن به شیوه ی افراد خود برتربین بر روی زمین گام برندارد  و از این طریق به مردم فخر نفروشد ،که در این صورت ، محبوبیت خود را نزد خداوند از دست خواهد داد .

پرسش : چرا در اینجا از عدم محبوبیت افراد ، متکبّر و فخر فروش ، نزد خداوند ، سخن به میان آمده است ؟

پاسخ : از این آیه می توان استفاده نمود ، که هدف از بهره مندی از صفات و ویژگی های اخلاقی ، رسیدن به قُرب الهی می باشد ، گر چه بهره مندی از صفات اخلاقی مثبت ، باعث محبوبیت انسان در جامعه و نزد مردم نیز می شود ، ولی آنچه برای انسان مؤمن "اصل" است ، کسب رضایت الهی و محبوبیت نزد اوست .

همگام با قرآن

پندهای لقمان به فرزندش

یا بُنَیَّ أَقِمِ الصَّلاةَ وَ أْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَ انْهَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ اصْبِرْ عَلى‏ ما أَصابَکَ إِنَّ ذلِکَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ

(لقمان/17)

ای فرزندم ! نماز را برپای بدار، به خوبی ها فرمان بده ، از بدی ها باز دار ، و دربرابر (سختی هایی که ) به توی می رسد ، شکیبایی نما ( و بدان ) که اینکار ، از امورِ لازم وضروری است

‏خود سازی فردی واجتماعی

• لقمان حکیم در ادامه ی پندهایی که به فرزند خویش می دهد در این آیه  ، نخست بر رابطه ی انسان با آفریننده ی خویش تأکید می ورزد و به فرزند خویش برپا داشتن نماز را یاد آوری می کند ، از این تأکید فهمیده می شود در زمان لقمان و در آیینی که در آن روز وجود داشته است ، نماز جزء برنامه های عبادی بوده است ، واینکه توصیه به نماز در این آیه ، مقدّم بر توصیه های دیگر ذکر شده ، نشان از اهمیت وجایگاه نماز دارد ، علاوه بر اینکه در راستای تربیت فرزند ، این موضوع را به والدین یاد آوری می کند ، که به تربیت دینی فرزندان خود توجّه نموده و به ویژه به موضوع عبادت فرزندان خویش اهمیت دهند .
• پند دیگر لقمان به فرزندش ، توصیه به "امر به معروف" است یعنی فرمان دادن و تشویقِ دیگران به خوبی ها ونیکی ها ، که این موضوع ، فرعِ بر شناخت کارهای نیک و اخلاق پسندیده است ، زیرا کسیکه مصادیق خوبی ها را نمی شناسد ، نمی تواند دیگران را به انجام آنها تشویق و راهنمایی نماید و در گام بعدی ، باز داشتن و نهی دیگران از رفتارِ ناپسند است که این موضوع نیز ، پس از شناختِ بدی ها و اخلاق ناپسند ، ممکن خواهد شد .
• از این پند لقمان به فرزندش استفاده می شود که انسان نباید ، تنها به فکر اصلاح خویش باشد ، بلکه اصلاح دیگران نیز یکی از وظایف اجتماعی انسان خواهد بود ، چون اگر جامعه ، از خوبی ها فاصله گرفته و به سمت بدی ها ، حرکت نماید ، حفظ سلامت فردی نیز با مشکل مواجه خواهد شد ، علاوه بر اینکه بر پایی نماز و دعوت دیگران به خوبی ها و بازداشتن آنان از بدی ها ، با سختی هایی همراه است که بدون صبر ، نمی توان در انجام آنها با موفقیت روبرو گردید و شکیبایی ورزیدن در این سختی ها ، لازم ، جدّی و ضروری خواهد بود .

پرسش : چرا لقمانِ حکیم ، پیش از توصیه های دیگر در آیه ی 17 ، به برپا داشتن نماز سفارش می کند ؟

پاسخ : زیرا رابطه ی با خداوند از طریق عبادت مقدّم بر رابطه ی انسان با دیگران از طریق امر به معروف و نهی از منکر می باشد ، علاوه بر اینکه نماز ، موجب تثبیت نیکی ها در وجود انسان و فاصله گرفتن از بدی ها در انسان می گردد و پس از این مرحله است که انسان به تشویق دیگران به انجام نیکی ها وباز داشتن آنان از بدی ها خواهد نمود 

همگام با قرآن

پندهای لقمان به فرزندش

یا بُنَیَّ إِنَّها إِنْ تَکُ مِثْقالَ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ فَتَکُنْ فی‏ صَخْرَةٍ أَوْ فِی السَّماواتِ أَوْ فِی الْأَرْضِ یَأْتِ بِهَا اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ لَطیفٌ خَبیرٌ

(لقمان/16)

ای فرزندم ! اگراعمال انسان ، ( در کوچکی) به اندازه ی دانه ی خردل باشد (و این دانه ) در دل صخره ای یا در آسمان ها و زمین باشد ، خداوند آن را (برای محاسبه) می آورد ( و حاضرخواهد ساخت) زیرا خداوند دقیق و آگاه است

محاسبه ی اعمال

• همانگونه که گفته شد در آیه 14 و15 از سوره ی لقمان ، به علت اهمیت احترام به والدین ، قرآن کریم از بحث اندرز لقمان به فرزندش خارج گردید و پس از تذکّر به این موضوع ، در این آیه دوباره به نصایح لقمان به فرزندش باز می گردد ، در این آیه به موضوع محاسبه ی اعمال انسان  و علم و آگاهی خداوند به اعمال انسان می پردازد ، ولقمان با این پند خویش می خواهد اعتقاد به جهان آخرت را به فرزندش یاد آور شود و در حقیقت می خواهد به فرزند خویش تذکّر دهد که مواظب اعمال خود باشد زیرا اعمال انسان از علم و آگاهی خداوند بیرون نمی باشد و یک روز به حسابِ همه ی آنها خواهد رسید .
• از این آیه ی شریفه نیز می توان استفاده نمود که یکی از آموزش های والدین نسبت به فرزندان خویش ، باید آموزشِ عقاید و باورهایی باشد که در سعادت آنان نقش داشته و در آینده به اصلاح رفتار وکردار آنان می انجامد ، علاوه بر اینکه یاد آوری علمِ خداوند به  فرزندان - هر چند که آن عمل کوچک هم باشد-  ، در خدا باوری و توجّه آنان  به رفتار خویش نقش آفرین خواهد بود ، زیرا وقتی فرزندانِ انسان به این باور برسند که حتی کوچکترین اعمال خوب یا بدی که از آنان سر می زند ، محاسبه خواهد شد ، بیشتر مراقب رفتار خویش خواهند بود ، رسو لخدا صلی الله علیه وآله به ابوذر فرمودند : ای ابوذر ! به کوچکی گناه نگاه نکن بلکه به (بزرگی خدایی نگاه کن که ) نافرمانی او را کرده ای ! (1)

پرسش : مقصودِ لقمان از اینکه می گوید ؛ خداوند ازکوچکترین عمل انسان نیز آگاه است ، چه می باشد ؟

پاسخ : مقصودِ لقمان از این سخن ، آن است که به فرزند خویش محاسبه ی اعمال انسان را در جهان آخرت ، یاد آور ی نماید ، تا فرزند او با این آگاهی ، بیشتر مراقب رفتار خود باشد .

-----------------------

1-(قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص یَا أَبَا ذَرٍّ لَا تَنْظُرْ إِلَى صِغَرِ الْخَطِیئَةِ وَ لَکِنِ انْظُرْ إِلَى مَنْ عَصَیْتَ) مستدرک‏الوسائل   ج  11 ص    349  باب  43