امام علی علیه السلام

کسیکه از گفتن «نمی دانم» خودداری کند ، خود را به هلاکت اندازد

من ترک قول «لا أدرى » أصیبت مقاتله

نهج البلاغه

• انسان ضمن قابلیت ها وتوانایی هایی که نسبت به مخلوقات دیگر دارد ، در عین حال دارای محدودیت هایی نیز می باشد ، یکی از محدودیت های انسان از لحاظ علمی می باشد ، گرچه بشر امروز نسبت به گذشته پیشرفت های فراوانی در علم و دانش نموده است ، امّا باز مرزهای نا شناخته ی بسیاری وجود دارد که هنوز از آن با خبر نمی باشد
• انسان ها نسبت به یکدیگر نیز از لحاظ علمی در یک سطح نمی باشند؛  از دانشمندانی که دانش فراوان در موضوعات مختلف داشته ودانشمندانی که فقط در یک رشته ی از دانش تبحّر ومهارت دارند  ، علاوه بر اینکه کسانی که تنها از یک رشته علمی آگاهی دارند نمی توانند ادّعا نمایند از تمام جزئیات آن نیز با خبرند ، تمام اینها به محدودیت ها و ضعف هایی بر می گردد که یک انسان می تواند داشته باشد
• با توجّه به آنچه گفته شد ، انسان نمی تواند پاسخگوی تمام سؤالاتی باشد که از او می پرسند ، خصوصاً اگر دانش خاصی در آن مورد نداشته باشد ، بنابراین لازم است در برابر آنچه از آن اطلاعی نداشته ، با جرأت و صراحت بگوییم : «نمی دانم» زیرا در برخی از موضوعاتی که از اهمیت خاصی بر خوردار است ، پاسخ اشتباه ، می تواند خسارت های جبران ناپذیر مادی ومعنوی را به دنبال داشته باشد

پرسش : اظهار نظر در مورد موضوعاتی که از آن آگاهی نداریم ، چه پیامدهایی می تواند داشته باشد ؟

پاسخ : چنین اظهار نظر هایی به ویژه در موضوعاتی که مهم و حیاتی است ، موجب به اشتباه افتادن کسانی می شود که از چنین نظراتی استفاده نموده اند و گاه موجب خسارت های مادی ومعنوی خواهد شد ، مثلاً در مسائل پزشکی موجب به خطر افتادن سلامت یک انسان ، در مسائل حقوقی موجب ضایع شدن حقوق یک فرد و در مورد مسائل اعتقادی موجب گمراه شدن یک انسان خواهد شد

 امام علی علیه السلام

سخاوتمند باش ولی اسراف نکن ، حساب و اندازهِ نگاه دار ولی سختگیر نباش

کُنْ سَمْحاً وَ لَا تَکُنْ مُبَذِّراً وَ کُنْ مُقَدِّراً وَ لَا تَکُنْ مُقَتِّرا

نهج البلاغه

• یکی از مهمترین جنبه های رفتاری در انسان ، رعایتِ اعتدال و پرهیز از افراط وتفریط در انجام کارها می باشد ، لازمه ی این موضوع آگاهی از جنبه هایِ مختلفِ یک رفتار وتشخیصِ حدِّ وسط ونقطه ی تعادل در هر کاری می باشد
• به عنوان مثال : سخاوت وبخشندگی یک رفتارِ مثبت اخلاقی در انسان می باشد که رفتن به سوی آن ، انسان را از بخل ،که صفتی منفی در اخلاق است ، دور می نماید ، امّا در عین حال همین سخاوت اگر بدون وحساب و برنامه باشد ، انسان را به اسراف که صفتی منفی در اخلاق است دچار می کند
• از سوی دیگرحساب وکتاب داشتن در دخل وخرج ، ویژگی مثبت رفتاری است که از هدر رفتن سرمایه های انسان پیش گیری می کند ، ولی در کنار آن سختگیری در اینکار ممکن است انسان را به بخل دچار نماید
• البته باید توجّه داشت سخاوتمندی وحد واندازه ی آن و نیز اعتدال داشتن در انجام آن ، نسبت به افراد مختلف وموقعیت اجتماعی وخانوادگی آنان با یکدیگر متفاوت است که لازم است این موضوع را درنظر گرفت ، در مجموع رعایت چنین اعتدالی در زندگی ضمن اینکه صفات مثبت اخلاقی را در انسان تثبیت می کند ، از سوی دیگر او را از صفات ناپسند اخلاقی دور می نماید

پرسش : دو طرف افراط و تفریط در سخاوت وبخشندگی ، چیست ؟

پاسخ : طرف افراط در سخاوت ، اسراف است و طرف تفریط در سخاوت ، بخل وسختگیری در بذل وبخشش است که هر دو از ویژگی های ناپسند اخلاقی می باشد

 امام علی علیه السلام

کسیکه بردبار باشد ، در کارش کوتاهی نمی کند و مردم در زندگی او را می ستایند

وَ مَنْ حَلُمَ لَمْ یُفَرِّطْ فِی أَمْرِهِ وَ عَاشَ فِی النَّاسِ حَمِیدا

نهج البلاغه

• بردباری با تأمّل و اندیشه درکارها ، همراه است و شتاب زدگی  با تصمیمات عجولانه و بدون تأمّل همراه می باشد ، لذا کسیکه با شتاب زدگی کاری را انجام می دهد ، بیشتر در معرض افراط وتفریط قرار می گیرد  و بردباری به اعتدال و میانه روی در کارها نزدیک تر است
• افراد بردبار کمتر در حال هیجان تصمیم می گیرند و کمتر دچار خشم می شوند و در صورت خشم به علت بردباری که دارند ، بهتر می توانند رفتار خود را کنترل نمایند ، از این رو رفتارهای نسنجیده از آنان ، به ندرت دیده می شود و به همین علت است که مردم از آنان به نیکی یاد می کنند

پرسش : چرا مردم افراد بردبار را می ستایند ؟

پاسخ : زیرا شخص بردبار تصمیمات شتاب زده  نمی گیرد و از روی هیجان ، واکنشی نشان نمی دهد ، لذا رفتار های او سنجیده تر خواهد بود و به همین علت مردم او را می ستایند

امام علی علیه السلام

بد گویی کردن (پشت سر دیگران) تلاش افراد ناتوان است

الغیبة جهد العاجز

نهج البلاغه

• رفتاری که از انسان سر می زند ، زمینه وعلتی در وجود آدمی دارد که بر اثر آن چنین رفتاری از انسان صادر می شود
• شناخت علت ِاخلاق و رفتاری که ناپسند است به انسان کمک می کند تا با برطرف کردن آن، ریشه ی اخلاق ناپسند را در وجود خویش قطع نماید
• غیبت کردن و بد گویی نمودن در باره ی کسانی که حضور نداشته و توانایی دفاع از خود را ندارند ، از جمله ی رفتار های ناپسند و اخلاق زشتی است که برخی از افراد به آن مبتلا هستند
• در اینجا علّت بدگویی را عجز و ناتوانی معرفی نموده اند به این معنا که فردی که از انتقام گرفتن از کسی ، به علتِ کینه جویی یا دشمنی و یا حسادت ، عاجز باشد ، تلاش می کند با بدگویی از او ، و بردن آبروی فرد مورد نظر ، از او انتقام گرفته و جایگاه او را نزد دیگران متزلزل نماید.

پرسش : چرا غیبت کردن تلاش افراد ناتوان است ؟

پاسخ : زیرا کسیکه از روی حسادت ودشمنی با کسی ، توانایی انتقام گرفتن از وی را نداشته باشد سعی می کند با بدگویی از او ، آبروی او را نزد دیگران از بین ببرد و بدین طریق از وی انتقام بگیرد .

 امام علی علیه السلام

کسیکه بداند سخن او از عملش محسوب می شود ، سخن گفتن او اندک شود مگر در چیزی که ضروری ومهم است

من علم أنّ کلامه من عمله قلّ کلامه إلّا فیما یعنیه

نهج البلاغه

• عمل ، به رفتاری گفته می شود که از انسان صادر می شود و انسان در برابرآن مسئول باشد ، بنابراین عمل و رفتار تنها حرکاتِ دست و پا وسایر اعضای بدن نیست ، بلکه سخنانی که از دهانِ انسان بیرون می آید ، از جمله ی مهم ترین اعمال و رفتار آدمی به حساب می آید
• از آنجایی که زبان و سخن مهمترین ابزار ارتباط انسان با دیگران است ، و بسیاری از منافع و یا امور زیان بار از طریق زبان و سخنان انسان به فرد یا جامعه می رسد ، لذا توجّه به محتوای سخن و سودمند بودن یا زیان بار بودن آن اهمیت پیدا می کند
• اینکه تصورکنیم ، حرفی که از دهان انسان خارج می شود ، یک  موضوع کم اهمیت است وارزش چندانی ندارد ، باعث می شود که هر حرفی بر زبان انسان جاری شود و به نتیجه ای که سخنانِ انسان درروابط انسانی و مناسبات بین فردی می تواند داشته باشد ، بی توجّه باشیم
• بخش مهمی از خود سازی به مراقبتِ انسان از زبان و محتوای آن مربوط می شود لذا در مباحث اخلاقی توصیه به تأمّل واندیشه پیش از گفتار و کم گویی و سنجیده سخن گفتن شده ، تا از سلامت اخلاقی بهره مند شویم

پرسش: چرا سخن گفتن جزئی از عمل انسان به حساب می آید ؟

پاسخ : زیرا سخن گفتن ، یک عمل و رفتاری است که توسط زبان از انسان صادر می شود و انسان در برابر نتیجه و سود و زیانی که از آن حاصل می شود ، مسئولیت دارد

امام علی علیه السلام

تحمّل و بردباری ، عیب های انسان را می پوشاند

و الاحتمال قبر العیوب

نهج البلاغه

• در روابط اجتماعی شایسته است ، اخلاق نیک و خوبی ها از انسان بروز نماید و اخلاق ناپسند نه ابراز و نه آشکار گردد ، بلکه انسان در صدد اصلاح عیوب خود باشد
• مثلاً ناسزاگویی به یکدیگر در روابط اجتماعی ، رفتاری ناپسند است که لازم است هم ترک شود و هم هر رفتاری که به ناسزاگویی می انجامد ، کنار گذاشته شود ، از این رو خشم و غضبی که کنترل نگردد و گذشت و بخششی که وجود نداشته باشد ، ممکن است به ناسزاگویی و نزاع در جامعه بینجامد و نتیجه ی آن آشکار شدن رفتار های زشت و ناپسند خواهد بود
• بنابراین کسانی که با تحّمل و بردبار بوده و در برابر رفتار های جاهلانه ی برخی از افراد در جامعه ، خود را کنترل می نمایند ، این امر باعث می شود بسیاری از رفتارهای زشت در سطح جامعه بروز نکرده و آشکار نگردد.

پرسش : چرا بردباری عیوب انسان را می پوشاند ؟

پاسخ : زیرا فرد بردبار رفتار خود را کنترل نموده ، و رفتار ناپسندی از او بروز نمی کند و با مدارا کردن مانعی برای بروز اخلاق ناپسند از سوی دیگران می شود

 امام علی علیه السلام

بهترین همنشین رضایت است

نعم القرین الرّضى

نهج البلاغه

• مقصود از همنشینی در اینجا همراهی فکری وروحی است به این معنا که انسان در درون خود همواره حالت خشنودی ورضایت را احساس می کند
• خشنودی حالتی در وجود انسان است که همراه با آن احساس خوبی از زندگی  و داشته های مادی و معنوی خود داشته و به تلاش متعارف ومعقول خود نیز در زندگی ادامه داده  و از آنچه دیگران دارند و او در اختیار ندارد  نا خشنود نیست
• حالت رضایت در انسان ، با قناعت رابطه ی مستقیم داشته و چنین فردی نسبت به زندگی و جهان خوشبین بوده و همواره از خداوند بخاطر نعمت هایی که دارد سپاسگزار است

پرسش : چرا رضایت داشتن ، بهترین همنشینِ انسان است ؟

پاسخ : رضایت حالتی درونی در انسان است که وقتی از آن بهره مند باشیم از آنچه داریم خشنود وسپاسگزار بوده و از آنچه  نداریم نیز ناخشنود و ناسپاس نبوده و به همین علت در آرامش وآسودگی زندگی خواهیم نمود

 امام علی علیه السلام

دوست ، دوست نباشد مگر اینکه حقِ برادر خویش را در سه مورد مراعات کند ، در گرفتاری و در نبودش و پس از مرگش

لَا یَکُونُ الصَّدِیقُ صَدِیقاً حَتَّى یَحْفَظَ أَخَاهُ فِی ثَلَاثٍ-  فِی نَکْبَتِهِ وَ غَیْبَتِهِ وَ وَفَاتِه‏

نهج البلاغه

• دوستی شرایطی دارد که در اینجا به سه مورد آن اشاره شده است :

1. اول در حال گرفتاری و تنگناهای زندگی ، دوست خود را تنها نگذاشته و از هر کمک مادی ومعنوی که از دستش بر می آید در حق او کوتاهی نکند
2. دوم در زمانی که دوستش غایب است و حضور ندارد ، آبروی او را حفظ نموده ، از پایمال شدن حقش جلوگیری کند ومنافع او را حفظ نماید
3. سوم پس از مرگش به یاد او باشد ، برای او طلب آمرزش نموده و در حق او دعا و خیرات نماید

پرسش : مقصود از رعایتِ حقِ دوست ، در زمانی که حضور ندارد ، چیست ؟

پاسخ : مقصود آن است که وقتی او غایب است ، آبروی او را حفظ کند و از او بدگویی ننماید ، اگر خانواده او نیازی دارند ، نیاز آنها را برطرف کند و اجازه ندهد حق او پایمال گردد

امام علی علیه السلام

آگاه باشید که از جمله ی بلایا وسختی ها ، فقر است و سخت تر از فقر بیماری بدن است و دشوارتر از بیماری جسم ، بیماری دل است

ألا و إنّ من البلاء الفاقة ، و أشدّ من الفاقة مرض البدن، و أشدّ من مرض البدن مرض القلب

نهج البلاغه

• سه نوع بلا وسختی در اینجا نام برده شده است که هرکدام از دیگری سخت تر ودشوار تر است و آنها عبارت است از: فقر ونداری ؛ بیماری جسمی؛ و بیماری روح ودلِ انسان
• با فقر، زندگی کردن دشوار شده وآسایش زندگی از انسان سلب می گردد و سخت تر از آن بیماری جسم است ، زیرا ممکن است کسی فقیر باشد ولی جسم او سالم بوده و کار کند و درآمدی  برای گذران  زندگی داشته باشد
• و از همه دشوار تر بیماریِ قلب و دلِ انسان است ، زیرا ممکن است کسی در رفاه بوده و هیچ بیماری نداشته باشد ولی دل و روح او بیمار باشد یعنی اخلاق ناپسندی * داشته باشد که سعادت دنیا و آخرت او را تهدید کند .
• از اینجا می توان استفاده کرد که سلامت مادی هر چند در زندگی با اهمیت است ولی سلامت معنوی جایگاه مهمتری را برای انسان خواهد داشت

___________________

*- بهج‏ الصباغة فی‏ شرح‏ نهج‏ البلاغة، ج 14  ، صفحه‏ ى 227

پرسش : چرا بیماری دلِ و روح انسان ، سخت ترین بیماری برای انسان است ؟

پاسخ : زیرا ممکن است کسی جسم او بیمار باشد ولی روح او سالم بوده و در نهایت سعادتمند از دنیا برود ولی اگر کسی جسم او سالم باشد ولی دل و روح او بیمار بوده باشد برای زندگی ابدی او زیان بار خواهد بود .  

 امام علی علیه السلام

تقوا وپرهیزکاری سرآمد اخلاق است

التّقى رئیس الأخلاق

نهج البلاغه

• زمانی انسان به مرحله ی تقوا می رسد که واجبات الهی را انجام دهد و از محرّمات (حرام های) الهی پرهیز نماید ، لذا اگر کسی برخی از صفات مثبت اخلاقی را داشته باشد ولی تقوا نداشته باشد ، فردِکاملی نخواهد بود
• فردی که از تقوای الهی برخوردار است ، انسانی تکلیف مدار خواهد بود و تکلیف مدار بودن با اطاعت از دستورات الهی تحقق پیدا می کند و زمانیکه انسان به تمام وظایف خود عمل کند یعنی از تمام اخلاق نیک بر خوردار است
• تقوا در انسان بر پایه ی خدا ترسی پی ریزی شده است و وقتی چنین ویژگی در انسان باشد ، انسان از هر اخلاق ناپسندی که خداوند آن را نمی پسندد پرهیز می کند ، در اینصورت است که به ریشه ی تمام اخلاق پسندیده راه پیدا نموده است

پرسش : چرا تقوا و پرهیزکاری سرآمد اخلاق است ؟

پاسخ : زیرا  تقوا زمانی در انسان تحقق می یابد که واجبات را انجام و از حرام های الهی پرهیز نماید در اینصورت است که به ریشه ی هراخلاق پسندیده ای دست پیدا نموده است