سفارش های رسول خدا صلی الله علیه و آله به امیرمؤمنان حضرت علی علیه السلام

(34)

رو سیاهی

در این سفارش به قبح و زشتی دروغ و حُسن و خوبی راستگویی اشاره می شود :

• خداوند هر انسانی را در آغاز تولد پاک و به دور از رذائل اخلاقی آفریده است ، ولی انسان پس از بزرگ شدن و نوع تربیت و فرهنگی که پیدا می کند به سمت خوبی ها یا بدی ها تمایل پیدا نموده و شخصیتش بر اساس یک از آنها شکل می گیرد ، هنگامیکه فرزندی مشاهده می کند والدین او گاه بر خلاف واقعیت چیزی را بازگو می کنند و آن را نوعی زرنگی می دانند او هم از این رفتار آنان الگو گرفته و به مرور زمان به چنین رفتارهایی عادت می کند و به عکس اگر ببیند والدین او هیچگاه بر خلاف واقع سخن نمی گویند و فرزند خویش را نیز به راستگویی و پرهیز از دروغ وا می دارند ، فرزند نیز به چنین رفتاری خو گرفته و عادت می کند

• از سوی دیگر هر عمل خوب یا بدی که انسان انجام می دهد ، دارای باطن و ملکوتی است که انسان ها در حال عادی توانایی و قابلیت مشاهده آن باطن را ندارند ، مگر انسان های پاکی که چنین موهبتی از جانب خداوند به آنان عطا شده است ، در اینجا صورت باطنی دروغ را سیاه شدن چهره ی آدمی معرفی نموده که در این دنیا برای غالب افراد قابل مشاهده نخواهد بود و از سوی دیگر چهره ی باطنی راستگو را سفید و نورانی معرفی نموده اند که این حقیقت پس از مرگ و در دنیای دیگر و به خصوص در عالم آخرت جلوه خواهد نمود ، و همین موضوع نشانه ی عاقبت بخیری یا عاقبت به شرّی یک انسان می گردد

پیامبر صلی الله علیه و آله به امیر مؤمنان علیه السلام فرمودند :

ای علی ! از دروغ بر حذر باش ، زیرا دروغ صورت انسان را سیاه می کند و نزد خداوند دروغگو ثبت خواهد شد ، و راستگویی چهره را سفید و نورانی می کند و نزد خداوند راستگو نوشته می شود ، و بدان که راستگویی مایه ی خیر و برکت و دروغگویی مایه شومی و نا مبارکی است (1)

-----------------------

1-یَا عَلِیُّ إِیَّاکَ وَ الْکَذِبَ فَإِنَّ الْکَذِبَ یُسَوِّدُ الْوَجْهَ ثُمَّ یُکْتَبُ عِنْدَ اللَّهِ کَذَّاباً وَ إِنَّ الصِّدْقَ یُبَیِّضُ الْوَجْهَ وَ یُکْتَبُ عِنْدَ اللَّهِ صَادِقاً وَ اعْلَمْ أَنَّ الصِّدْقَ مُبَارَکٌ وَ الْکَذِبَ مَشْئُوم(تحف العقول ص 15)‏

     سفارش های رسول خدا صلی الله علیه و آله به امیرمؤمنان حضرت علی علیه السلام

(33)

گذشت و چشم پوشی

در این سفارش به بخشش و چشم پوشی از خطا و لغزش دیگران اشاره شده است :

• یکی ازگام های مؤثر در انجام خوبی ها و پرهیز از بدی ها ، آگاهی از رفتارهای پسندیده و ناپسند است ، لذا در توصیه های اخلاقی پیشوایان دین ، مشاهده می کنیم که آن بزرگواران ، پیروان و یاران خود را از اعمال شایسته و ناشایسته آگاه می ساختند تا آنان در پیمودن راه حق و درست ، دچار اشتباه و گمراهی نگردند ، چون اگر آشنایی با این مسیر را فقط در اختیار مردم قرار دهند ، امکان انحراف و بیراهه رفتن در این راه بسیار است و چه بسا انسان هایی با عقل محدود خود ، راه نادرستی را درست و یا راه درستی را نادرست بپندارند و از صراط مستقیم دور گردند

• در اینجا پیامبر صلی الله علیه و آله صفات بدترین مردم را بیان می کنند ، و آن فردی است که از جرم و تقصیر دیگران نمی گذرد و از لغزشی که دیگران انجام داده اند چشم پوشی نمی کند به تعبیر دیگر وجود با گذشت و بخشنده ای ندارد و از این جهت فرد ناتوان و ضعیفی است ، بر خلاف افرادی که روح بلندی دارند و توانایی بخشیدن کار ناروایی که دیگران در حق او یا دیگری انجام داده اند را دارند و در عوض به آنان فرصت می دهند که اشتباه خود را جبران کنند

• و کسانی که در مرحله ی بدتری از مورد قبل قرار دارند  کسانی می باشند که مردم از شرّ و بدی آنان در امان نیستند و از آنها امید کار خیری نمی رود و و هر لحظه انتظار آن است که رفتار ناشایست و اخلاق بدی از آنان ظهور پیدا کند و دامنگیر کسی شود  و به یقین چنین افرادی از لحاظ فرهنگی و تربیتی در سطح پایینی قرار دارند و همین امر باعث شده که عادت های بدی در طول زمان در آنها پدید آید و دامنه ی آن به افراد جامعه کشیده شود ، از همین جا می توان گفت که تربیت نسل صالح ، هم برای خانواده و خود فرد در آینده مفید است و هم جامعه از صلاح آنان در آینده بهره مند خواهد شد

پیامبر صلی الله علیه و آله به امیر مؤمنان علیه السلام فرمودند :

یا علی ! آیا تو را از بدترین مردم با خبر سازم ؟ ، حضرت علی علیه السلام فرمودند : بلی ای رسول خدا (ص) ، پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند : کسی که از جرم و تقصیر دیگران نمی گذرد و از خطای آنان چشم پوشی نمی کند ، و آیا به بدتر از آن با خبرت سازم ؟ ، علی علیه السلام فرمودند : بلی ای رسول خدا (ص) ، پیامبر(ص) فرمودند : کسی که مردم ازشرّ او در امان نمی باشند و امید خیری از او نمی رود (1)

---------------------------

1-یَا عَلِیُّ أَ لَا أُنَبِّئُکَ بِشَرِّ النَّاسِ قُلْتُ بَلَى یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ مَنْ لَا یَغْفِرُ الذَّنْبَ وَ لَا یُقِیلُ الْعَثْرَةَ أَ لَا أُنَبِّئُکَ بِشَرٍّ مِنْ ذَلِکَ قُلْتُ بَلَى یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ مَنْ لَا یُؤْمَنُ شَرُّهُ وَ لَا یُرْجَى خَیْرُهُ(تحف العقول ص 14)

     سفارش های رسول خدا صلی الله علیه و آله به امیرمؤمنان حضرت علی علیه السلام

(32)

تعریف دیگران

در این سفارش به واکنش مناسب در برابر تعریف کردن دیگران از انسان اشاره شده است :

• انسان بطور طبیعی از تعریف و ستایش دیگران خوشحال و خرسند می شود ولی از نظر اخلاقی ممکن است در معرض غرور و  خود بینی قرار گیرد  و هنگامیکه این تعریف ها  از سوی افراد زیادی به انسان گفته شود ممکن است  انسان را در مورد خود به اشتباه اندازد ، و بپندارد که نسبت به دیگران دارای برتری هایی است  که شاید در واقع آنگونه که مردم توصیف می کنند نباشد و از اینجاست که انسان دچار لغزش خواهد شد

• برای این منظور در فرمایش رسولخدا صلی الله علیه و آله راهکاری برای مقابله با چنین پندار و وسوسه هایی بیان شده است ، ایشان سفارش می کنند که وقتی کسی از انسان تعریف کرد با خدای خویش ارتباط برقرار نموده و از پروردگار خویش بخواهد  تا او را بهتر از گمانی که دیگران به او برده اند قرار دهد ، پس توجّه کند اگر دیگران چیزی در باره ی انسان بیان داشته اند چیزی جز گمانه زنی نیست و آنان از درون انسان و واقعیت او خبر ندارند ، سپس از خداوند بخواهد که اگر انسان لغزشی دارد که مردم از آن آگاه نیستند ، آن را بیامرزد ، و در نهایت از خداوند بخواهد در برابر آنچه دیگران در حق او می گویند او را مؤاخذه نکند ( کار انسان بجایی نرسد که دچار لغزشی شود که عقوبت الهی را در پی داشته باشد )

پیامبر صلی الله علیه و آله به امیر مؤمنان علیه السلام فرمودند :

یا علی ! هنگامیکه کسی از تو تعریف و ستایش نمود پس بگو : خدایا مرا بهتر از آنچه گمان می کنند قرار بده ، و آنچه را نمی دانند بیامرز و به آنچه می گویند من را مؤاخذه نکن (1)

-------------------------

1-یَا عَلِیُّ إِذَا أُثْنِیَ عَلَیْکَ فِی وَجْهِکَ فَقُلِ اللَّهُمَّ اجْعَلْنِی خَیْراً مِمَّا یَظُنُّونَ وَ اغْفِرْ لِی مَا لَا یَعْلَمُونَ وَ لَا تُؤَاخِذْنِی بِمَا یَقُولُون( تحف العقول ص 13)‏

    سفارش های رسول خدا صلی الله علیه و آله به امیرمؤمنان حضرت علی علیه السلام

(31)

امنیت در هنگام ترس

در این سفارش به استمداد از خداوند در هنگام ترس اشاره شده است :

• انسان دارای ضعف ها و ناتوانی های فراوانی است که همواره برای مقابله با آنها به دنبال راهی می گردد ، یکی از ضعف های انسان حالتی به نام ترس است ، در هنگام ترس ، حالت آرامش و امنیت از انسان گرفته می شود و شاید انسان نتواند به طور معمول و طبیعی به انجام کارها و مسئولیت های خویش بپردازد .

• اولین نقطه ای که در هنگام ترس انسان را تحت تأثیر قرار می دهد ذهن انسان است که دچار افکار نگران کننده یا وحشت آفرین می شود ، هر چند ممکن است این افکار در حد یک احتمال باشد و واقعیتی نیز نداشته باشد ولی به هر حال انسان را نگران کرده است

• در این سفارش توصیه شده که در هنگام ترس با توسّل به اولیای الهی ( محمد و آل محمد صلوات الله علیهم اجمعین) از خداوند استمداد شود که ترس او را برطرف نماید و حالت اطمینان و آرامش را به او ارزانی دهد

پیامبر صلی الله علیه و آله به امیر مؤمنان علیه السلام فرمودند :

یا علی ! هنگامیکه چیزی تورا ترساند پس بگو : « اللَّهُمَّ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ إِلَّا فَرَّجْتَ عَنِّی » خداوندا به حق محمد و آل محمد این ترس را از من برطرف نما (1)

-----------------------

 1-یَا عَلِیُّ إِذَا هَالَکَ أَمْرٌ فَقُلِ اللَّهُمَّ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ إِلَّا فَرَّجْتَ عَنِّی( تحف العقول ص 12)

 سفارش های رسول خدا صلی الله علیه و آله به امیرمؤمنان حضرت علی علیه السلام

(30)

از برون تا درون

در این بخش به درخواست از خداوند برای اصلاح درون و اخلاق انسان اشاره می شود :

• بخشی از ویژگی های انسان در اختیار او نمی باشد  و خداوند انسان را چنین آفریده است از جمله ی آنها ویژگی های جسمی و ظاهریِ انسان مانند چهره ی او می باشد و بر این اساس است که خداوند هر فردی را به صورتی ویژه آفریده است که با دیگری متفاوت می باشد ، انسان هنگامیکه خود را در آینه مشاهده می کند از وضعیت چهره و ظاهر خویش آگاه می گردد و می تواند گوشه ای از آفرینش الهی را در باره ی خود مشاهده نماید و خداوند را برای حکمت و لطفی که در حق او ارزانی داشته سپاس گوید و در همان جا از خداوند درخواست کند که همانگونه که ظاهر من را نیکو آفریدی ، اخلاق من را نیز نیکو گردان از این رو نسبت به اصلاح و تغییر بخشی که در اختیار انسان است(رفتار و خصوصیات درونی) از خداوند یاری می طلبد

پیامبر صلی الله علیه و آله به امیر مؤمنان علیه السلام فرمودند :

یا علی ! هنگامیکه به آینه نظر افکندی سه بار الله اکبر بگو و سپس به زبان بیاور : خدایا همانگونه که خلقت و آفرینش من را نیکو گردانیدی ، اخلاق من را نیز نیکو گردان ! (1)

--------------------------

1-یَا عَلِیُّ إِذَا نَظَرْتَ فِی مِرْآةٍ فَکَبِّرْ ثَلَاثاً وَ قُلِ اللَّهُمَّ کَمَا حَسَّنْتَ خَلْقِی فَحَسِّنْ خُلُقِی( تحف العقول ص 12)

     سفارش های رسول خدا صلی الله علیه و آله به امیرمؤمنان حضرت علی علیه السلام

(29)

رفتار عاقلانه

در این بخش به رفتارهای یک انسان عاقل در زندگی اشاره شده است :

• نخستین رفتاری را که یک شخص عاقل در زندگی انجام می دهد آن است که به اصلاح وضع زندگی و معیشت خود بپردازد ، و اگر فردی توانایی اصلاح شرایط اقتصادی و زندگی خود را داشته باشد ولی در عین حال آن را رها نموده و توجّهی به بهبود وضعیت معیشت خود نکند ، کار عاقلانه ای انجام نداده است

• دومین رفتاری که یک فرد عاقل لازم است بدان توجّه نماید آن است که برای زندگی خود در جهان آخرت که هدف اصلی از آفرینش انسان است  قدمی بردارد و توشه ای فراهم کند ،  و مقصود از توشه در مرحله ی نخست انجام واجبات و کنار گذاشتن حرام های الهی است ، و در مرحله ی بعد انجام کارهای مستحب مانند کمک کردن به افراد نیازمند است

• سومین کاری که انسان عاقل انجام می دهد ، کارهایی است که برای او لذت بخش است ولی لذت آن حرام نیست بلکه لذت حلال است ، زیرا به هر حال انسان در زندگی نیازمند خوشی ها و ساعت های فراغتی است که از آنها برای انجام سایر برنامه های خود نیرو می گیرد ولی توجّه دارد کاری نکند که موجب نارضایتی خداوند را فراهم نماید

پیامبر صلی الله علیه و آله به امیر مؤمنان علیه السلام فرمودند :

سزاوار است که عاقل در انجام سه کار همّت گمارد : یا معیشت خود را اصلاح کند  یا گامی برای آخرت خود بردارد یا به کار لذت بخشی بپردازد که حرام نباشد (1)

----------------------

1- وَ لَیْسَ یَنْبَغِی لِلْعَاقِلِ أَنْ یَکُونَ شَاخِصاً إِلَّا فِی ثَلَاثٍ مَرَمَّةٍ لِمَعَاشٍ أَوْ خُطْوَةٍ لِمَعَادٍ أَوْ لَذَّةٍ فِی غَیْرِ مُحَرَّم(تحف العقول ص 11)‏

    سفارش های رسول خدا صلی الله علیه و آله به امیرمؤمنان حضرت علی علیه السلام

(28)

نشانه های تنبل

در این بخش به علامت های فرد تنبل اشاره می شود و تنبل به کسی گفته می شود که در انجام کارکند است و کارها را یا انجام نمی دهد و یا از روی بی میلی به کاری می پردازد

• فردی که تنبل است در انجام کار سستی می کند تا جایی که در انجام وظیفه ی خود کوتاهی نموده و کار را کامل و درست انجام نمی دهد ، زیرا در انجام برخی از کارها زمان بسیار مهم است و اگر در وقت خودش به انجام نرسد کار به صورت ناقص در می آید ، و نتیجه ی این کوتاهی باعث می شود عملی که می خواهد انجام دهد تباه و بی فایده گردد و گاه بر اثر این تباه شدن گرفتار گناه نیز می شود

• این موضوع در تمام کارهای مادی و معنوی قابل تصور است همانگونه که این امر شامل حق الله و حق الناس نیز می گردد ، مثلاً در رعایت حقوق دیگران اگر انسان سستی و تنبلی کند چه بسا حق آنان از بین رفته و به سادگی قابل جبران نباشد ، همچنین  در انجام حق الله مثل انواع عبادت ها که وقت خاصی برای بجا آوردن آن وجود دارد ، اگر انسان کوتاهی کند ممکن است عبادتی از او فوت شود و چه بسا اگر از روی عمد و توجّه باشد دچار گناه نیز بشود

پیامبر صلی الله علیه و آله به امیر مؤمنان علیه السلام فرمودند :

برای تنبل سه نشانه است : سستی کند ، تا به کوتاهی در انجام کار بینجامد ، و کوتاهی کند تا کار تباه گردد و تباه کند تا به گناه دچار شود(1)

----------------------

1-لِلْکَسْلَانِ ثَلَاثُ عَلَامَاتٍ یَتَوَانَى حَتَّى یُفَرِّطَ وَ یُفَرِّطُ حَتَّى یُضَیِّعَ وَ یُضَیِّعُ حَتَّى یَأْثِم(تحف العقول ص 11)

     سفارش های رسول خدا صلی الله علیه و آله به امیرمؤمنان حضرت علی علیه السلام

(27)

نشانه های منافق

در این سفارش به علامت های فرد منافق اشاره شده و هنگامیکه از منافق سخن به میان می آید به افرادی اشاره دارد که ظاهر و باطن آنان با یکدیگر متفاوت است و این افراد خود را بگونه ای نشان می دهند که در واقع چنین نیستند

• نخست به ویژگی دروغگو بودن آنان پرداخته شده که وقتی سخن می گویند برخلاف واقعیت حرف می زنند و سخنان آنان مطابقت با آنچه هست ندارد ، آنان برای منافع زود گذر خویش به دروغ روی آورده اند و چون اهل نفاق هستند ، به ناچار از راستگویی که باطن آنها را نشان می دهد ، پرهیز می کنند

• در همین راستا، نه تنها زبان آنان از راستگویی فاصله گرفته ، در رفتار خویش نیز از راستی و درستی دور می باشند ، از این رو افراد قابل اعتمادی نخواهند بود و اگر کسی به آنان اعتماد کند به او وفا دار نبوده و به او خیانت می کنند

• تفاوتی که در ظاهر و باطن افراد منافق می باشد آنها را به جایی رسانده که اگر وعده ای دهند ، به آن وفا نخواهند کردو به قول معروف آدم های بد قولی می باشند

پیامبر صلی الله علیه و آله به امیر مؤمنان علیه السلام فرمودند :

منافق سه نشانه دارد : وقتی حرف می زند  دروغ می گوید ، اگر به او اعتماد شود خیانت می کند ، و اگر وعده دهد بر خلاف آن عمل می کند (1)

-----------------------

1-وَ لِلْمُنَافِقِ ثَلَاثُ عَلَامَاتٍ إِذَا حَدَّثَ کَذَبَ وَ إِذَا وَعَدَ أَخْلَفَ وَ إِذَا ائْتُمِنَ خَان(تحف العقول ص 11)

     سفارش های رسول خدا صلی الله علیه و آله به امیرمؤمنان حضرت علی علیه السلام

(26)

خود نمایی

در این بخش از سفارش به نشانه های فرد ریا کار و خودنما اشاره می شود ، خود نمایی معمولاً از کمبود توجّه که یک نیاز روانی در انسان است ناشی می گردد ، و چنین فردی برای برطرف کردن نیاز خود ، به رفتار هایی می پردازد که از خود واقعی او سرچشمه نگرفته بلکه یک خود غیر واقعی را به نمایش می گذارد ، تا مورد توجّه و تحسین دیگران قرار گیرد

• نشانه ی چنین فردی آن است که هنگامیکه در حضور مردم است  ، خیلی با نشاط و با انگیزه است و با اشتیاق به کار و فعالیت می پردازد چون می خواهد به چشم مردم بیاید و دیده شود ، امّا زمانی که از دید مردم خارج شد و در تنهایی قرار گرفت ، دیگر انگیزه و علاقه ای را که در جمع داشت از خود بروز نمی دهد ، و همیشه انتظار دارد که در تمام کارهایش تحسین شود و مورد توجّه قرار گیرد

• چنین افرادی اگر به خود درونی و شخصیت باطنی خویش توجّه کنند و بدانند که اگر کار نیک  و ارزشمندی را انجام دهند ، از علم و آگاهی الهی پنهان نمی ماند و اگرکارها را برای خداوند و با انگیزه ی الهی انجام دهند ، مورد الطاف خداوند قرار خواهند گرفت و خداوند کاری می کند که دل های بندگان نیز متوجّه آنان گردد ، دیگر نیازی به خود نمایی برای آنها باقی نخواهد ماند

پیامبر صلی الله علیه و آله به امیر مؤمنان علیه السلام فرمودند :

• برای ریا کار سه نشانه است : زمانیکه نزد مردم است با نشاط و انگیزه است ، و هنگامیکه تنهاست کسل و بی رغبت است و دوست دارد در تمام کارها مورد ستایش قرار گیرد (1)

--------------------------

1-لِلْمُرَائِی ثَلَاثُ عَلَامَاتٍ یَنْشَطُ إِذَا کَانَ عِنْدَ النَّاسِ وَ یَکْسَلُ إِذَا کَانَ وَحْدَهُ وَ یُحِبُّ أَنْ یُحْمَدَ فِی جَمِیعِ أُمُورِ(تحف العقول ص 11)

     سفارش های رسول خدا صلی الله علیه و آله به امیرمؤمنان حضرت علی علیه السلام

(25)

نشانه های ستمگر

در این قسمت به نشانه هایی که شخص ستمگر دارد اشاره می شود تا اگر کسی چنین نشانه هایی را دارد از ستمگری دست بردارد و یا اینکه اگر در معرض مبتلا شدن به چنین صفاتی است از آن دوری نماید

• نخستین علامت آن است که شخص ستمگر با ظلم به کسانی که زیر دست او هستند چیره می شود و از این طریق به آنها زور می گوید و حق آنها را پایمال می کند چه این افراد اعضای خانواده او باشند یا کارمند و کارگری باشند که زیر دست او کار می کنند

• دومین نشانه ی ستمگر آن است که کسانی را که بالای دست او هستند ، نا فرمانی می کند و به دستور و یا خواست آنان عمل نمی کند ، البته روشن خواهد بود این مورد ناظر بجایی است که افراد بالا دست او بر اساس قانون و شرع خواسته هایی از او داشته باشند و او در این موارد از آنها تبعیت نمی کند

• سومین علامت ستمگر آن است که با ظالمان و ستمگران دیگر همراهی و از آنان پشتیبانی می کند ، هر چند ممکن است بطور مستقیم با آنان نیست و لی به صورت غیر مستقیم در ظلم آنها شریک است و همینکه آنان را تأیید  وتشویق می کند ، کافی است که از جمله ی آنها محسوب می گردد

پیامبر صلی الله علیه و آله به امیر مؤمنان علیه السلام فرمودند :

 و برای ظالم سه نشانه است : بر زیر دست خود با ستمگری چیره می شود ، و با فرمانی با بالا دست خود رفتار می کند ، و ستمگران را پشتیبانی می کند (1)

----------------------

1-وَ لِلظَّالِمِ ثَلَاثُ عَلَامَاتٍ یَقْهَرُ مَنْ دُونَهُ بِالْغَلَبَةِ وَ مَنْ فَوْقَهُ بِالْمَعْصِیَةِ وَ یُظَاهِرُ الظَّلَمَة (تحف العقول ص 11)