سفارش های رسول خدا صلی االله علیه و آله به امیر مؤمنان حضرت علی علیه السلام

(4)

پایبندی به اصول اخلاقی

• در این بخش به پایبندی به اصول اخلاقی توصیه شده و برای تأکید بر پایبندی نسبت به آنها ، به صورت گزاره های دستوری به آن سفارش شده است :

• نخست به صداقت به عنوان کلیدی ترین ویژگی اخلاقی توصیه شده است و پس از آن برای تاکید نسبت به راستگویی ، با این عبارت که مراقب باش دروغی از دهانت خارج نشود ، بر پایبندی به صداقت اصرار گردیده ، در این راستا و برای اهمیت صداقت از قید «ابداً» استفاده شده است یعنی به هیچ وجه و هیچگاه نباید دروغی گفته شود ، به تعبیر دیگر تا زمانی که انسان زنده است و تا آخرین لحظه ی حیات خود ، لازم است بر صداقت و پرهیز از دروغگویی ، پایبند باشد

• سپس نسبت به پرهیز کردن از خیانت سفارش شده است ، خیانتی که ریشه ی اصلی آن را در دروغ باید جستجو کرد ، زیرا دروغ نا هما هنگی موضوعی با واقعیت است و شخص خیانتکار نیز در ظاهر خود را خوب جلوه می دهد ، ولی از پشت به انسان خنجر می زند ، و به تعبیر دیگر از اعتماد انسان سوء استفاده نموده ، و در نهایت به انسان خیانت می کند ، در این قسمت با گفتن : «به خیانت جرئت نکن» ، انسان را از خیانت کردن بازداشته است  ، به تعبیر دیگر گاه گفته می شود : خیانت نکن و گاه گفته می شود : به خیانت جرئت نکن ، که تعبیر دوم نشان از آن دارد ، که خیانت کردن در مرحله ی جرئت و پیش از انجام آن نیز کاری ناشایست و قبیح است

• در مرحله ی بعد به داشتن ترس از خداوند سفارش شده است ، زیرا کسی که از عظمت و بزرگی خداوند ، حساب می برد ، جرئت گناه و نافرمانی را پیدا نمی کند ، البته در اینجا به ترسی از خداوند سفارش شده که با وجود آن ، گویا انسان خداوند را می بیند ، هر چند خداوند با چشم سر قابل دیدن نیست ولی انسان با ایمان، وجود خداوند را در کنار خود احساس می کند و همین احساس ، او را از نافرمانی خداوند باز می دارد

• سپس به اهمیت دین نزد انسان مؤمن ، و مقدّم داشتن دین بر هر چیز دیگر ، حتی جان و مال انسان سفارش شده است ، چون انسان با ایمان ، جان و مال خویش را برای سعادتِ دنیا و آخرت خود می خواهد و اگر روزی دین او به خطر افتاد ، حاضر است برای محافظت از آن جان و مال خویش را فدا کند ، همانگونه که سالار شهیدان، امام حسین علیه السلام ، خود و خانواده ی خویش را فدای اسلام نمود

• و در نهایت به پایبندی به اخلاق نیک و پرهیز از اخلاق ناپسند ، توصیه شده است ، گرچه وقتی از اخلاق نیک سخن گفته می شود ، شامل تمامی اخلاق پسندیده می شود و هر گاه از اخلاق بد سخن به میان می آید شامل تمامی اخلاق ناپسند می گردد ، ولی آنچه از اخلاق خوب و بد به ذهن تبادر می کند ، اخلاق خوب و بدی است که در معاشرت و روابط بین انسان ها نمود دارد ، مانند گشاده رویی و نرمش و مهربانی در جهت مثبت و تندی و خشونت در جهت منفی

پیامبر صلی االله علیه و آله به امیر مؤمنان علیه السلام فرمودند :

 یا علی ! بر تو باد به راستگویی ، و هرگز از دهانت دروغی خارج نشود ، و هرگز به خیانتی جرئت نکن ، و بر تو باد به داشتن ترس از خداوند گویا او را می بینی ، و مال و جانت را در راه دینت بذل کن ، و بر تو باد به داشتن اخلاق نیک و بر حذر باش از اخلاق بد(1)

__________________

1-یَا عَلِیُّ عَلَیْکَ بِالصِّدْقِ وَ لَا تَخْرُجْ مِنْ فِیکَ کَذِبَةٌ أَبَداً وَ لَا تَجْتَرِیَنَّ عَلَى خِیَانَةٍ أَبَداً وَ الْخَوْفِ مِنَ اللَّهِ کَأَنَّکَ تَرَاهُ وَ ابْذُلْ مَالَکَ وَ نَفْسَکَ دُونَ دِینِکَ وَ عَلَیْکَ بِمَحَاسِنِ الْأَخْلَاقِ فَارْکَبْهَا وَ عَلَیْکَ بِمَسَاوِی الْأَخْلَاقِ فَاجْتَنِبْهَا(تحف العقول ص 6)

سفارش های رسول خدا صلی الله علیه و آله به امیر مؤمنان حضرت علی علیه السلام

(3)

شناخت آفت های اخلاقی

در این بخش به معرفی آفت های اخلاقی برخی از اعمال پرداخته شده است ، زیرا با شناخت آفت ها می توان از آلوده شدن اخلاق نیک به آنها پیشگیری نمود و موانع رشد رفتارهای اخلاقی را برطرف نمود

• نخست به معرفی آفت سخن ، که دروغگویی است توجّه شده است ، زیرا مهمترین وسیله ی ارتباطی انسان ها با یکدیگر زبان است ، و سخن گفتن بر اساس واقعیت های زندگی میان انسان ها رد و بدل می شود ، بنا براین اصل در روابط میان فردی ، هماهنگی امور با واقعیات ها است ، زیرا اموری که منطبق با واقعیت نیست در معاشرت و ارتباط میان انسان ها نقش و جایگاهی ندارد ، وکسیکه دروغ می گوید ، چیزی را ابراز می کند که با واقعیت هماهنگ نیست ، لذا پس از کشف حقیقت ، اعتماد میان انسان ها را از بین خواهد برد و جوّی از بی اعتمادی در روابط اجتماعی را پدید خواهد آورد و بدیهی خواهد بود که ادامه این کار ، به گسست رابطه میان فردِ دروغگو و کسانی که به آنها دروغ گفته شده می انجامد

• و از آنجایی که علم و دانش و اطلاعاتی که انسان در طول زندگی خویش کسب می کند ، در آینده ، سبک زندگی ، برنامه ریزی ها و روابطی که با دیگران دارد تاثیر گذار است ، حفظ این اطلاعات و علوم برای آینده او تاثیر گذار است ، لذا فراموش کردن آنها آفتی برای کار او محسوب خواهد شد ، مثلاً حقوقی که از مردم بر عهده دارد (حق الناس) و باید آنها را ادا نماید ، از اهمیت خاصی برخوردار است  ، لذا فراموش کردن آنها ، از مسئولیت انسان در برابر دیگران چیزی را نمی کاهد یا دانستن حقوقی که در برابر خداوند به عهده انسان است و باید آنها را به موقع ادا نماید ، اگر مورد فراموشی و غفلت قرار گیرد ، لازم است به جبران آن اقدام نمود  

• از سوی دیگر همانگونه که در قرآن کریم هم اشاره شده ، هدف از آفرینش انسان عبادت و بندگی خداوند است ، و عبادت نقس اساسی در سعادتمندی انسان را به عهده دارد ، لذا سستی کردن ، تنبلی و ضعف در بجا آوردن آن ، آفتی برای رسیدن به کمال برای انسان به شمار می آید که باید با آن مبارزه نمود و علت های پدید آمدن آن را برطرف نمود تا عبادت با انگیزه ، اراده و نشاط کافی به انجام رسد  

• از طرف دیگر ، در روابط فردی و اجتماعی ، گاه انسان نیازمند بخشش و سخاوت  نسبت به همنوعان خویش می شود ، و با بخشیدن ، می توان نیازی را از دیگران برطرف نمود ، امّا در عین اینکه سخاوتمندی یک ارزش اخلاقی محسوب می شود ، منت گذاشتن و به رُخ کشیدن ،آفتی برای آن به شمار می آید که لازم است از آن فاصله گرفت

• یکی از آفات دیگر که در اینجا مورد توجه قرار گرفته است ، سرکشی ، نافرمانی و گردنکشی است که به عنوان آفتی برای شجاعت ، ذکر گردیده است ، شجاعت که همان شهامت و دلیری است یک ویژگی مثبت اخلاقی به شمار می آید ، همانگونه که ترس ، یک صفت منفی اخلاقی به شمار آمده است ، امّا همین شهامت و دلیری هر چند یک ویژگی مثبت است ولی ممکن است فرد را به وادی ستمگری ، زورگویی و نادیده گرفتن حقوق دیگران ، وارد کند که شایسته است همواره از آن پرهیز نمود

• یکی دیگر از آفت های اخلاقی به خود بالیدن است که در رابطه با انسان هایی که دارای زیبایی ظاهری هستند مطرح شده است ، به خود بالیدن انسان را از توجّه به ارزش های اخلاقی که جنبه ی اکتسابی دارد باز می دارد ، و زمینه ساز رفتارهای ناپسندی چون غرور ، تکبّر و تحقیر و نادیده گرفتن دیگران می گردد

• و در این بخش و در نهایت به آفت حسب و نسب پرداخته شده ، حَسَب که نوعی امتیازِ خونی و خانوادگی است و به اصل و تبار یک انسان اشاره دارد ، ممکن است انسان را دچار آفت ِفخر فروشی به دیگران نماید و بر اساس آن یک فرد به امتیازات گذشتگان خود ببالد ، و آن را به رُخ کسانی بکشاند که از چنین امتیازی بر خوردار نباشند ، و با اینکار به تحقیر و کوچک شمردن دیگران بپردازد 

پیامبر صلی الله علیه و آله به امیر مؤمنان علیه السلام فرمودند :

یا علی ! آفت سخن دروغ است ، و آفت علم فراموشی و آفت عبادت سستی و آفت بخشش منت گذاشتن و آفت شجاعت ستمگری و آفت زیبایی خود بینی و آفت حَسَب ( نژاد و تبار) فخر فروشی است(1)

____________________

 1-یَا عَلِیُّ آفَةُ الْحَدِیثِ الْکَذِبُ وَ آفَةُ الْعِلْمِ النِّسْیَانُ وَ آفَةُ الْعِبَادَةِ الْفَتْرَةُ وَ آفَةُ السَّمَاحَةِ الْمَنُّ وَ آفَةُ الشَّجَاعَةِ الْبَغْیُ وَ آفَةُ الْجَمَالِ الْخُیَلَاءُ وَ آفَةُ الْحَسَبِ الْفَخْرُ(تحف العقول ص 6)    

سفارش های رسول خدا صلی االله علیه و آله به امیر مؤمنان حضرت علی علیه السلام

(2)

هیچ چیز مانند اینها نمی باشد !

در این بخش از سفارش ها ، به تعیین مواردی پرداخته شده ، که برای انسان ها در رسیدن به کمال از اهمیت بیشتری بر خوردار است ، از جمله به این موارد اشاره شده است :

• معمولاً تصور انسان ها از فقر و نداشتن ، معطوف به فقر اقتصادی است ، در حالیکه جهل و نادانی که همان نداشتن علم و معرفت است ، سخت ترین فقر است که می توان آن را فقر فرهنگی دانست ، و بسیاری از مشکلات اجتماعی و اخلاقیِ انسان ریشه در چنین فقری دارد

• غالباً انسان ها ، سود و زیان را در باره ی مال و دارایی ِ مادی در نظر می گیرند ، در حالیکه هیچ سرمایه ای چون عقل ، سود آور نمی باشد ، زیرا با عقل است که انسان می تواند سرمایه های مادی و معنوی خویش را درجهتی بکار گیرد که سود آور باشد و مال و دارایی به تنهایی ، قدرت تفکر و اندیشیدن ندارد !

• از آنجایی که انسان موجودی اجتماعی است ، همواره از تنهایی و تنها ماندن ، نگران بوده است و مقصود از این تنهایی ، این است که ارتباط انسان با دیگران گسسته شود ، در این سفارش به نقش عُجب و خود بینی در تنها ماندن انسان اشاره شده است ، زیرا کسی که خود را می بیند ، دیگران را نمی بیند  و در ذهن و روح خود جایی را برای توجه به نقش و تاثیر دیگران در زندگی و پیشرفتِ خود قائل نیست ، لذا از این جهت در تنهایی وحشتناکی قرار می گیرد ، و وحشتناک بودن آن بدین جهت است که اخلاق ناپسندی در فکر او راه پیدا کرده است

• از سوی دیگر هر انسانی در زندگی نیاز به یک پشتیبان دارد که در موارد نیاز به کمک او بشتابد ، البته مقصود از این پشتیبان ، کمک های فکری است که از سوی فردی آگاه به انسان شود ، تا انسان از اشتباهات و لغزش های خسارت بار درامان باشد ،  و این پشتیبانی ، مشورت کردن با افرادی است که بتوانند راهنمایی درستی در جهات مادی و معنوی برای انسان داشته باشند

• همانگونه که ذکر گردید عقل سود مند ترین سرمایه برای انسان است که هم دنیای انسان را آباد می کند و هم آخرت انسان را ، ولی به شرطی که عقل را بکار انداخت و بدون  فکر و اندیشه کاری را انجام نداد ، یکی از جنبه هایی که می توان در آن اندیشه نمود ، آینده نگری و در نظرگرفتن نتیجه و عاقبت کارها می باشد ، که از آن به «تدبیر کردن» تعبیر می شود ، لذا کسیکه چنین آینده نگری را داشته باشد ، کمتر دچار لغزش و اشتباه خواهد شد و از سلامت مادی و معنوی بیشتری بهره خواهد برد

• در این راستا یکی از جنبه های ، عاقبت اندیشی ، در نظر گرفتن سودمندی اخلاق پسندیده و زیان های اخلاقِ ناپسند برای انسان است ، چون اینگونه آینده نگری باعث می شود ، انسان تلاش کند  ، رذایل اخلاقی را از خود دور ، و خود را به فضائل اخلاقی بیاراید ، زیرا هیچ شرافت و فضیلتی برای انسان همچون اخلاق نیک نیست ، و اگر چنین اخلاقی در شخصیت انسان رسوخ پیدا نماید ، موجب ارزشمندی انسان در زندگی دنیا و کمک به آبادی آخرت انسان خواهد شد

• و همانگونه که در فراز های قبل ملاحظه شد ، عقل و اندیشه ، نقش فراوانی در رشدِ معنوی و اخلاقی انسان ، به عهده دارد و لازمه ی این موضوع آن است که ما مسیر عبادت و بندگی خدا را بر اساس فکر و اندیشه ، بنا کنیم و عبادت ما از روی اندیشه و تفکر باشد ، که از ارزش بالاتری بر خوردار خواهد بود

پیامبر صلی االله علیه و آله به امیر مؤمنان علیه السلام فرمودند:

:یا علی !  هیچ فقر و نداری مانند جهل و نادانی نیست ، و مالی سودمند تر از عقل نمی باشد ،  و تنهایی هراسناکی به مانند خود بینی نمی باشد ، و پشتیبانی بهتر از مشورت کردن نیست ، و عقلی چون آینده نگری نمی باشد ، و شرافتی مانند اخلاق نیک نیست ، و عبادتی مانند فکر کردن نمی باشد(1)

_________________

1- یَا عَلِیُّ إِنَّهُ لَا فَقْرَ أَشَدُّ مِنَ الْجَهْلِ وَ لَا مَالَ أَعْوَدُ مِنَ الْعَقْلِ وَ لَا وَحْدَةَ أَوْحَشُ مِنَ الْعُجْبِ وَ لَا مُظَاهَرَةَ أَحْسَنُ مِنَ الْمُشَاوَرَةِ وَ لَا عَقْلَ کَالتَّدْبِیرِ وَ لَا حَسَبَ کَحُسْنِ الْخُلُقِ وَ لَا عِبَادَةَ کَالتَّفَکُّر(تحف العقول ص 6)

سفارش های رسول خدا صلی االله علیه و آله به امیر مؤمنان حضرت علی علیه السلام

(1)

تأثیر یقین در رفتار انسان

• در این سفارش پیامبر اسلام صلی االله علیه و آله به تأثیری که یقین در رفتار انسان دارد اشاره می کنند  ، از این جهت که وقتی انسان به چیزی یقین داشته باشد ، شک و تردید او نسبت به آن از بین می رود و آن را حتمی و قطعی خواهد دید و به تحقق آن اطمینان پیدا خواهد کرد ، لذا به راحتی بر اساس یقین خود رفتار خواهد نمود .

• کسی که باور و یقین دارد که رضایت خداوند در هر کاری مهم است  ،  مخالفت و نارضایتی دیگران در آن کار، برای او مهم نخواهد بود ، چه برسد به اینکه بخواهد به هر قیمتی دیگران را راضی نگاه دارد ، هر چند با نارضایتی و خشم خداوند همراه باشد

• کسیکه یقین دارد که خداوند نعمت هایی را در اختیار او قرار داده و اگر صلاح نمی دانست، این نعمت ها را در اختیار او قرار نمی داد ، دیگر به ستایش و یا سرزنش غیر خداوند نمی پردازد ، چون می داند آنچه خدا مصلحت دانسته به او رسیده لذا جز خدا را ستایش نمی کند ، و آنچه را خداوند مصلحت ندانسته ، به او نرسیده است ، پس کسی را مذمت نمی کند

• از این رو فردی که به خداوند یقین دارد ، می داند رزق و روزی او بر اساس حرص زدن ، زیاد نمی شود ، و نارضایتی کسی ، مانع روزی انسان نمی شود

• چنین شخصی می داند ، خداوند بر اساس فرمان خویش و بخششی که نسبت به بندگان دارد ، آرامش و نشاط را در یقین و رضایت ( از خویش) قرار داده ، و غم و اندوه را درشک و تردید و نارضایتی گنجانده است

• پس کسیکه می خواهد در زندگی آرامش و نشاط داشته باشد ، شایسته است ، یقین خود را به خداوند بیفزاید و شک و تردید و ناخشنودی خود را ، از خداوند و افعال الهی دور نماید

پیامبر صلی االله علیه و آله به امیر مؤمنان علیه السلام فرمودند :

یا علی !  همانا از نشانه های یقین آن است که با به خشم درآوردن خدا ،کسی را خشنود نسازی و به آنچه خدا عطا کرده دیگری را ستایش نکنی ، و آنچه را خداوند عطا نکرده ، (برای آن ) دیگری را سرزنش نکنی ( و بدانی) که حرص زدن انسانِ حریص، جلب روزی نمی کند ، و ناخشنودی کسی ، مانع روزی رسیدن نمی شود ، ( و بدان که) خداوند بر اساس حکم و بخشش خویش ، آرامش و نشاط را در یقین و رضایت ( از خود ) قرار داده و غم و اندوه را در تردید و نارضایتی گنجانده است .(1)

_____________________

 1-یَا عَلِیُّ إِنَّ مِنَ الْیَقِینِ أَنْ لَا تُرْضِیَ أَحَداً بِسَخَطِ اللَّهِ وَ لَا تَحْمَدَ أَحَداً بِمَا آتَاکَ اللَّهُ وَ لَا تَذُمَّ أَحَداً عَلَى مَا لَمْ یُؤْتِکَ اللَّهُ فَإِنَّ الرِّزْقَ لَا یَجُرُّهُ حِرْصُ حَرِیصٍ وَ لَا تَصْرِفُهُ کَرَاهَةُ کَارِهٍ إِنَّ اللَّهَ بِحُکْمِهِ وَ فَضْلِهِ جَعَلَ الرَّوْحَ وَ الْفَرَحَ فِی الْیَقِینِ وَ الرِّضَا وَ جَعَلَ الْهَمَّ وَ الْحَزَنَ فِی الشَّکِّ وَ السَّخَط (تحف العقول ص 6)