همگام با قرآن

پندهای لقمان به فرزندش

وَ لا تُصَعِّرْ خَدَّکَ لِلنَّاسِ وَ لا تَمْشِ فِی الْأَرْضِ مَرَحاً إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ کُلَّ مُخْتالٍ فَخُورٍ

(لقمان/18)

وچهره ی خود را از روی تکبّر از مردم مگردان ، و بر روی زمین از روی تکبّر راه مرو ، زیرا خداوند هیچ مغرور ، فخر فروشی را دوست ندارد

پرهیز از تکبّر

• تکبّر و خود بزرگ بینی از صفات ناپسند اخلاقی می باشد که در آغاز از پنداری نا درست در ذهن انسان ایجاد شده و سپس در رفتار وچهره ی انسان ، آشکار می گردد . این پندار از آنجا آغاز می گردد که انسان در مقایسه ی خود با دیگران ویژگی وکمالی را در خود می بیند و می پندارد که دیگران از این ویژگی که او دارد بی بهره هستند ، لذا تصور می کند نسبت به آنها برتری دارد ، لذا آنان را در مقابل خود ، کوچک وحقیر می پندارد ، در نتیجه نگاهی از بالا به پایین نسبت به آنان پیدا نموده و برخوردی تحقیر آمیز را با آنان در پیش می گیرد .
• وجود چنین صفتی در انسان ، منشأ اعمال و رفتارهای ناپسند دیگری می شود و انسان را نیز از قُرب خداوند دور می سازد ، بسیاری از ظلم ها و ستم هایی که در گذشته و امروز در جوامع انسانی جریان دارد ناشی از خوی برتربینی وبزرگ بینی بوده و زمینه ای برای تجاوز به حقوق دیگر انسان ها و پایمال شدن حق افراد ضعیف و ناتوان گردیده است ، از این رو هدف ِقرآن کریم از طرح چنین مباحث اخلاقی ، اصلاح و تربیت انسان و آموزش ِ رفتار درست واخلاقی به او می باشد .
• در این آیه و در قالب پند های لقمان به فرزندش ، خداوند به انسان یاد آوری می کند ، وقتی با انسان های دیگر روبرو می گردد ، لازم است با تواضع و فروتنی به سخنان آنان گوش فرا داده و با حالت بی توجّه ای یا بی اعتنایی با آنان رفتار نکرده و چهره ی خود را از آنان بر نگرداند و رفتار متکبّرانه ای را با همنوعان خود در پیش نگیرد ، و مراقب باشد هنگام راه رفتن به شیوه ی افراد خود برتربین بر روی زمین گام برندارد  و از این طریق به مردم فخر نفروشد ،که در این صورت ، محبوبیت خود را نزد خداوند از دست خواهد داد .

پرسش : چرا در اینجا از عدم محبوبیت افراد ، متکبّر و فخر فروش ، نزد خداوند ، سخن به میان آمده است ؟

پاسخ : از این آیه می توان استفاده نمود ، که هدف از بهره مندی از صفات و ویژگی های اخلاقی ، رسیدن به قُرب الهی می باشد ، گر چه بهره مندی از صفات اخلاقی مثبت ، باعث محبوبیت انسان در جامعه و نزد مردم نیز می شود ، ولی آنچه برای انسان مؤمن "اصل" است ، کسب رضایت الهی و محبوبیت نزد اوست .

همگام با قرآن

پندهای لقمان به فرزندش

یا بُنَیَّ أَقِمِ الصَّلاةَ وَ أْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَ انْهَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ اصْبِرْ عَلى‏ ما أَصابَکَ إِنَّ ذلِکَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ

(لقمان/17)

ای فرزندم ! نماز را برپای بدار، به خوبی ها فرمان بده ، از بدی ها باز دار ، و دربرابر (سختی هایی که ) به توی می رسد ، شکیبایی نما ( و بدان ) که اینکار ، از امورِ لازم وضروری است

‏خود سازی فردی واجتماعی

• لقمان حکیم در ادامه ی پندهایی که به فرزند خویش می دهد در این آیه  ، نخست بر رابطه ی انسان با آفریننده ی خویش تأکید می ورزد و به فرزند خویش برپا داشتن نماز را یاد آوری می کند ، از این تأکید فهمیده می شود در زمان لقمان و در آیینی که در آن روز وجود داشته است ، نماز جزء برنامه های عبادی بوده است ، واینکه توصیه به نماز در این آیه ، مقدّم بر توصیه های دیگر ذکر شده ، نشان از اهمیت وجایگاه نماز دارد ، علاوه بر اینکه در راستای تربیت فرزند ، این موضوع را به والدین یاد آوری می کند ، که به تربیت دینی فرزندان خود توجّه نموده و به ویژه به موضوع عبادت فرزندان خویش اهمیت دهند .
• پند دیگر لقمان به فرزندش ، توصیه به "امر به معروف" است یعنی فرمان دادن و تشویقِ دیگران به خوبی ها ونیکی ها ، که این موضوع ، فرعِ بر شناخت کارهای نیک و اخلاق پسندیده است ، زیرا کسیکه مصادیق خوبی ها را نمی شناسد ، نمی تواند دیگران را به انجام آنها تشویق و راهنمایی نماید و در گام بعدی ، باز داشتن و نهی دیگران از رفتارِ ناپسند است که این موضوع نیز ، پس از شناختِ بدی ها و اخلاق ناپسند ، ممکن خواهد شد .
• از این پند لقمان به فرزندش استفاده می شود که انسان نباید ، تنها به فکر اصلاح خویش باشد ، بلکه اصلاح دیگران نیز یکی از وظایف اجتماعی انسان خواهد بود ، چون اگر جامعه ، از خوبی ها فاصله گرفته و به سمت بدی ها ، حرکت نماید ، حفظ سلامت فردی نیز با مشکل مواجه خواهد شد ، علاوه بر اینکه بر پایی نماز و دعوت دیگران به خوبی ها و بازداشتن آنان از بدی ها ، با سختی هایی همراه است که بدون صبر ، نمی توان در انجام آنها با موفقیت روبرو گردید و شکیبایی ورزیدن در این سختی ها ، لازم ، جدّی و ضروری خواهد بود .

پرسش : چرا لقمانِ حکیم ، پیش از توصیه های دیگر در آیه ی 17 ، به برپا داشتن نماز سفارش می کند ؟

پاسخ : زیرا رابطه ی با خداوند از طریق عبادت مقدّم بر رابطه ی انسان با دیگران از طریق امر به معروف و نهی از منکر می باشد ، علاوه بر اینکه نماز ، موجب تثبیت نیکی ها در وجود انسان و فاصله گرفتن از بدی ها در انسان می گردد و پس از این مرحله است که انسان به تشویق دیگران به انجام نیکی ها وباز داشتن آنان از بدی ها خواهد نمود 

همگام با قرآن

پندهای لقمان به فرزندش

یا بُنَیَّ إِنَّها إِنْ تَکُ مِثْقالَ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ فَتَکُنْ فی‏ صَخْرَةٍ أَوْ فِی السَّماواتِ أَوْ فِی الْأَرْضِ یَأْتِ بِهَا اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ لَطیفٌ خَبیرٌ

(لقمان/16)

ای فرزندم ! اگراعمال انسان ، ( در کوچکی) به اندازه ی دانه ی خردل باشد (و این دانه ) در دل صخره ای یا در آسمان ها و زمین باشد ، خداوند آن را (برای محاسبه) می آورد ( و حاضرخواهد ساخت) زیرا خداوند دقیق و آگاه است

محاسبه ی اعمال

• همانگونه که گفته شد در آیه 14 و15 از سوره ی لقمان ، به علت اهمیت احترام به والدین ، قرآن کریم از بحث اندرز لقمان به فرزندش خارج گردید و پس از تذکّر به این موضوع ، در این آیه دوباره به نصایح لقمان به فرزندش باز می گردد ، در این آیه به موضوع محاسبه ی اعمال انسان  و علم و آگاهی خداوند به اعمال انسان می پردازد ، ولقمان با این پند خویش می خواهد اعتقاد به جهان آخرت را به فرزندش یاد آور شود و در حقیقت می خواهد به فرزند خویش تذکّر دهد که مواظب اعمال خود باشد زیرا اعمال انسان از علم و آگاهی خداوند بیرون نمی باشد و یک روز به حسابِ همه ی آنها خواهد رسید .
• از این آیه ی شریفه نیز می توان استفاده نمود که یکی از آموزش های والدین نسبت به فرزندان خویش ، باید آموزشِ عقاید و باورهایی باشد که در سعادت آنان نقش داشته و در آینده به اصلاح رفتار وکردار آنان می انجامد ، علاوه بر اینکه یاد آوری علمِ خداوند به  فرزندان - هر چند که آن عمل کوچک هم باشد-  ، در خدا باوری و توجّه آنان  به رفتار خویش نقش آفرین خواهد بود ، زیرا وقتی فرزندانِ انسان به این باور برسند که حتی کوچکترین اعمال خوب یا بدی که از آنان سر می زند ، محاسبه خواهد شد ، بیشتر مراقب رفتار خویش خواهند بود ، رسو لخدا صلی الله علیه وآله به ابوذر فرمودند : ای ابوذر ! به کوچکی گناه نگاه نکن بلکه به (بزرگی خدایی نگاه کن که ) نافرمانی او را کرده ای ! (1)

پرسش : مقصودِ لقمان از اینکه می گوید ؛ خداوند ازکوچکترین عمل انسان نیز آگاه است ، چه می باشد ؟

پاسخ : مقصودِ لقمان از این سخن ، آن است که به فرزند خویش محاسبه ی اعمال انسان را در جهان آخرت ، یاد آور ی نماید ، تا فرزند او با این آگاهی ، بیشتر مراقب رفتار خود باشد .

-----------------------

1-(قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص یَا أَبَا ذَرٍّ لَا تَنْظُرْ إِلَى صِغَرِ الْخَطِیئَةِ وَ لَکِنِ انْظُرْ إِلَى مَنْ عَصَیْتَ) مستدرک‏الوسائل   ج  11 ص    349  باب  43

همگام با قرآن

پندهای لقمان به فرزندش

وَ إِنْ جاهَداکَ عَلى‏ أَنْ تُشْرِکَ بی‏ ما لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ فَلا تُطِعْهُما وَ صاحِبْهُما فِی الدُّنْیا مَعْرُوفاً وَ اتَّبِعْ سَبیلَ مَنْ أَنابَ إِلَیَّ ثُمَّ إِلَیَّ مَرْجِعُکُمْ فَأُنَبِّئُکُمْ بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُون

(لقمان/15)

واگر(پدر ومادرت) تلاش نمودندکه چیزی را شریک من سازی که علم و دانشی به حقانیت آن نداری ، از آندو پیروی مکن ، ولی در دنیا با آنان به شایستگی همراهی کن و از راه کسی پیروی نما که به سوی من بازگشت نموده است ، (وبدانید) که بازگشت شما به سوی من است و از آنچه انجام می دهید شما را با خبر می سازم

رفتار شایسته با والدین

• احترام و رفتار شایسته با والدین موضوع مهمی است که حتّی در حال کفر و شرکِ والدین نیز لازم است رعایت شود تنها چیزی که نباید انجام شود ، پیروی از والدین در کفر وشرک است ، بنابراین اگر پدر ومادر تلاش کنند که فرزندشان دست از ایمان خود بردارد و به راه کفر وشرک برود ، در این مورد نباید از آنان پیروی نمود ولی در عین حال لازم است با آنان با لطف و مهربانی رفتار شود وکفر وشرکِ آنان دلیلِ بر بد رفتاری با آنان نمی شود .
• مفسّرین غیر از آیه ی فوق به روایتی استناد می کنند که مضمون آن این است که : انسان نباید در نافرمانی خداوند از بنده ی او اطاعت کند (1) بنابراین اگر فردی ، دیگری را به نافرمانی خداوند دعوت کند نباید از او پیروی نمود ، در اینجا نیز در کفر وشرک نباید از والدین تبعیت نمود امّا از نظر عمل ، صله ی رحم ونیکی نسبت به آنان واجب است هر چند آنان کافر باشند (2) و در این راستا اگر پدر ومادر انسان فقیر بوده و توانِ تأمینِ هزینه ی زندگی خود را نداشته باشند بر فرزند واجب است ، نفقه ومخارج زندگی آنان را تأمین نماید ، هر چند آنان کافر باشند (3)

پرسش : محدوده ی اطاعت از والدین تا کجا می باشد ؟

پاسخ : اطاعت از والدین تا جایی است که نافرمانی خداوند نباشد ، بنابر این اگر آنان فرزند خویش را دعوت به کفر ویا شرک نمودند ، نباید از آنان اطاعت نمود ولی خوش رفتاری با آنان واجب است .

____________________

1-لَا طَاعَةَ لِمَخْلُوقٍ فِی مَعْصِیَةِ الْخَالِقِ ، نهج البلاغة؛ ص: 438

2-موسوعة الفقه الإسلامی طبقا لمذهب أهل البیت علیهم السلام؛ ج‌9، ص: 441

3-فقه الإمام الصادق علیه السلام؛ ج‌5، ص: 319

همگام با قرآن

پندهای لقمان به فرزندش

وَ وَصَّیْنَا الْإِنْسانَ بِوالِدَیْهِ حَمَلَتْهُ أُمُّهُ وَهْناً عَلى‏ وَهْنٍ وَ فِصالُهُ فی‏ عامَیْنِ أَنِ اشْکُرْ لی‏ وَ لِوالِدَیْکَ إِلَیَّ الْمَصیرُ

(لقمان/14)

و ما به انسان سفارش کردیم که نسبت به پدر ومادر خویش نیکی نماید (به خصوص مادر) که در دوران بارداری (هر روز) ضعف بیشتری را تحمّل می کند ، و در طول دو سال (با تحمّل سختی) به او شیر داده و سپس او را از شیر می گیرد  (لذا به انسان سفارش کردیم) که شُکرگزار من (که آفریننده توهستم) و شکرگزار پدر ومادرت باش ،( وبدان ) بازگشت تو به سوی من است ( ومن اعمالت را محاسبه خواهم کرد)

نیکی به پدر و مادر

• مفسرین قرآن ، این آیه و آیه ی بعد را " معترضه" می دانند که  از اصلِ موضوع که پندهای لقمان به فرزندش بوده ، به علّت اهمیت نیکی به والدین ، خارج شده و در آیات بعدی دوباره به اصل موضوع می پردازد ، از این رو می فرماید : ما در رابطه با پدر ومادر به انسان سفارش نمودیم ، و معمولاً توصیه و سفارش به امری صورت می گیرد که از اهمیتی بر خوردار است که نباید در باره ی آن دچار غفلت و فراموشی گردید ، و از آن رو که پدر ومادر زحمات زیادی را برای فرزندان خود ، به جان می خرند تا فرزندشان بزرگ شده و به نتیجه برسد ، و در این میان ، ممکن است فرزندان این نیکی ها را نادیده گرفته و بر اثر غفلت ، زحمات آنان را به فراموشی سپارند ، خداوند نیکی به آنان را به انسان یاد آوری می نماید .
• در این آیه ، نخست سفارش به نیکی به والدین شده وسپس نسبت به زحماتی که مادر در دوران بارداری وسپس در دوران شیر خوارگی برای انسان متحمّل می شود اشاره نموده و از این راه ، احترام ونیکی نسبت به مادر را مورد تأکید قرار می دهد ، و در این راستا به انسان توصیه می کند که در برابر نعمت هایی که خداوند به او ارزانی داشته شکر گزار باشد که از جمله ی آنها بر خورداری از نعمت والدینی است که از او مراقبت می کنند و پس از توصیه به شکر گزاری از خداوند ، سفارش به سپاسگزاری از والدین خویش می نماید . و سپس به انسان گوشزد می نماید که که بازگشت او به سوی خداوند است و خداوند او را در برابر اعمالی که انجام داده باز خواست خواهد نمود که از جمله ی آنها رفتار انسان با پدر ومادر خویش است .
• با توجّه به اینکه در این آیه ، شکر گزاری از خداوند و سپاسگزاری از والدین در کنار یکدیگر قرار گرفته شده ، در روایات به این موضوع اشاره گردیده که تا انسان از والدین خویش تشکّر نکند در حقیقت شکر خداوند را بجا نیاورده است (1) ودر این میان بر محبت ونیکی به مادر تأکید بیشتری شده است ، در روایت وارد شده که شخصی به نزد پیامبرصلی الله علیه وآله آمد و از ایشان سؤال می کند به چه کسی نیکی کنم ؟ پیامبرصلی الله علیه وآله سه بار بر نیکی به مادر سفارش می نمایند و در چهارمین بار به نیکی به پدر سفارش می نمایند .(2)

پرسش : چرا در قرآن کریم پس از توصیه به سپاسگزاری از خداوند به سپاسگزاری از والدین سفارش شده است ؟

پاسخ : این موضوع نشان دهنده اهمیت و جایگاه پدر ومادر برای انسان است و حاکی از آن است که تا انسان سپاسگزار پدر ومادر خود نباشد ، از خداوند سپاسگزاری نکرده است .

----------------------

1-تفسیر نور الثقلین، ج‏4، ص: 201 حدیث 34 از امام رضا علیه السلام

2-تفسیر نور الثقلین، ج‏4، ص: 200 حدیث 26 از امام صادق علیه السلام

همگام با قرآن

پندهای لقمان به فرزندش

وَ إِذْ قالَ لُقْمانُ لاِبْنِهِ وَ هُوَ یَعِظُهُ یا بُنَیَّ لا تُشْرِکْ بِاللَّهِ إِنَّ الشِّرْکَ لَظُلْمٌ عَظیمٌ

(لقمان/13)

(به یاد آور) زمانیکه لقمان فرزند خود را موعظه می نمود و به او گفت : ای فرزندم ! به خداوند شرک میاور ، زیرا شرک به خدا ظلم وستمی بزرگ است

ستمی بزرگ !

• قرآن کریم بخشی از مواعظ وپند واندرزهایی را که لقمان برای فرزند خود بیان کرده است ذکر می کند تا درسی برای مخاطبین قرآن و اهل ایمان باشد و از اینجا می توان استفاده نمود که یکی از وظایف والدین راهنمایی وارشاد فرزندان خویش است واین راهنمایی آنطور که برخی تصور می کنند تنها در دایره ی مسائل مادی خلاصه نمی شود ، بلکه به مسائل اعتقادی واخلاقی نیز تعلّق می گیرد ، بلکه می توان گفت این نوع آموزش بر سایر آموزش ها مقدّم است ونسبت به آنها اولویت دارد ، زیرا داشتن باورهای صحیح وبهره مندی از اخلاق نیک ، نقش اساسی در سعادت دنیا وآخرت انسان خواهد داشت .
• لذا در این آیه مشاهده می شود اولین موعظه ی لقمان به فرزندش ؛ درس توحید وخداشناسی می باشد و اینکه فرزندش از شرک و بت پرستی و شریک قائل شدن برای خداوند یکتا وبی همتا دوری نماید و پس از آن است که توصیه های اخلاقی ورفتاری را برای فرزند خویش بیان می کند و از اینجا نیز می توان استفاده نمود که دستور العمل های اخلاقی ورفتاری لازم است مبتنی بر اصل توحید باشد واز تعالیم الهی و توحیدی سرچشمه بگیرد ، چون در غیر اینصورت ممکن است بر اثر دوری و انحراف از اصل توحید ، رفتارهای انسان مبتنی بر خواسته ها و هوای نفس آدمی بوده و باعث دوری از خداوند گردد .

پرسش : چرا اولین موعظه لقمان به فرزندش در باره ی دوری از شرک است ؟

پاسخ : می توان گفت مهمترین عامل سعادت انسان ، ایمان به خداوند یکتا و بی همتا می باشد ، از این رو لقمان نخستین پند خود را به داشتن اعتقاد صحیح که همان ایمان به یکتایی خداوند است اختصاص داده است .