امام علی علیه السلام

چه بسیار افراد بلند مرتبه ای که اخلاق زشت و تندخویی ، آنان را (در نظرمردم) پایین آورده است

کم من رفیع وضعه قبح خرقه

غرر الحکم

• انسان به هر دلیل ممکن است جایگاه اجتماعی مهمی در جامعه داشته باشد و از این جهت مورد توجه و احترام مردم ، اطرافیان و کسانی که با او در ارتباط هستند باشد ، از سوی دیگر تنها عامل موفقیت انسان، موقعیت شغلی و اجتماعی او نمی باشد ، بلکه نوع ارتباطی که با دیگران دارد ، در موفقیت انسان نیز تاثیر گذار است
• روابط اجتماعی که بر مبنای احترام متقابل و اخلاق پسندیده باشد ، به نوبه ی خود ، در ارزش یافتن انسان نقش مهمی را ایفا می نماید و کسانی که از اخلاق پسندیده بی بهره هستند ، ارزش اجتماعی آنان سقوط نموده هر چند از جهات دیگر ، جایگاه مهمی درجامعه داشته باشند
• از سوی دیگر مردمی که با چنین شخصی در ارتباط هستند هر چند ممکن است به اجبار به او مراجعه کنند ولی در دل خود احساس خوبی نسبت به او نداشته و رفتار و اخلاق او مورد تایید آنان نمی باشد

 امام علی علیه السلام

اخلاق بد ، نزدیکانِ انسان را دچار هراس می نماید ، و بیگانگان را بیزار می کند

سوء الخلق یوحش القریب و ینفّر البعید

غرر الحکم

• روابط انسانی بر اثر رعایت اصول اخلاقی ، توسعه و تداوم یافته و رضایت بخش خواهد بود ، و بدون توجّه به اخلاق ، این روابط محدود شده و گاه ادامه ی آن با مشکل مواجه می شود
• اخلاق ناپسند علاوه بر اینکه شرایط زندگی را برای خود  فرد دشوار می گرداند ، برای کسانی هم که به نوعی با انسان در ارتباط باشند نیز دشوار و نگران کننده خواهد نمود ، به ویژه خویشاوندان نزدیک انسان که در زندگی ارتباط بیشتری با او دارند  
• اخلاق بد احساس رضایت را از نزدیکان انسان سلب نموده و موجبِ محیط نا آرامی در زندگی خواهد شد ، علاوه بر اینکه موجب فاصله گرفتن و دور شدن افراد دیگر از انسان می گردد

 امام علی علیه السلام

کسیکه اخلاقش بد باشد ، خود را آزار دهد

من ساء خلقه عذّب نفسه

غرر الحکم

• معمولاً تصوّر چنین است که افرادی که اخلاق بدی دارند ، باعث رنجش و ناراحتی دیگران هستند ، در صورتیکه چنین افرادی پیش از اینکه موجب رنجش دیگران باشند ، خود را می آزارند
• هنگامیکه از اخلاق بد سخن به میان می آید ، ویژگی هایی چون تند خویی ، پرخاشگری ، کینه ورزی ، حسادت ، خوی انتقام گیری و ... به ذهن خطور می کند ، که در تمامی این صفات ، در ابتدا ذهن افراد در گیر رفتار دیگران شده و درون انسان دچار تلاطم و جوشش گردیده و تا انسان به نوعی در برابر دیگران واکنش نشان ندهد آرام نمی گیرد و این موضوع همچنان نسبت به افراد دیگر ادامه پیدا می کند
• در نقطه ی مقابل ، بر خورداری انسان از ویژگی های مثبت اخلاقی ، چون گذشت ، چشم پوشی ، نوع دوستی ، انعطاف پذیری و مدارا کردن با مردم ، باعث آرامش ذهن و درون انسان بوده ، احساس رضایت را در زندگی انسان خواهد افزود  

امام علی علیه السلام

هنگامیکه در دیگران اخلاق زشتی دیدی ، سعی کن خود ، مانند آن را انجام ندهی !

إذا رأیت من غیرک خلقا ذمیما فتجنّب من نفسک أمثاله

غرر الحکم

• معمولاً هر فردی به اخلاق و رفتار خویش ، عادت نموده و شاید به خوب بودن یا بد بودن آن ، توجه زیادی نداشته باشد ، هنگامیکه رفتار های ما مورد قضاوت دیگران قرار می گیرد ، در باره ی آ نها فکر نموده و به خوبی یا بدی آنها توجّه خواهیم نمود .
• از سوی دیگر با توجه به معیار هایی که هر فردی برای خود در نظر دارد ، رفتار دیگران را مورد قضاوت قرار داده و حکم به بدی یا خوبی رفتار دیگران می نماید ، آنچه از نظر اخلاقی، شایسته است آن است که اگر از دیگران رفتار خوبی مشاهده نمودیم ، ما هم سعی کنیم مانند آنان ، رفتار خوب را انجام دهیم ، و اگر از دیگران رفتار بدی مشاهده نمودیم ، سعی کنیم ، مانند آنان بد رفتار نباشیم زیرا وقتی رفتاری را  زشت دانستیم ، نباید بر خلافِ قضاوت خود ، عمل نماییم  

امام علی علیه السلام

خداوند (بنده ی خویش ) را در هنگام آسایش ، از نعمت بخشش بهره مند نموده و در سختی ها او را از نعمت پاک ساختن (از گناه)

إنّ للّه تعالى فى السّرّاء نعمة الإفضال و فى الضّرّاء نعمة التّطهیر

غرر الحکم

• زندگی دارای فراز و نشیب بوده و برای هر کدام حکمتی در نظر گرفته شده است ، آگاهی از حکمت های الهی ، بصیرت انسان را افزوده و به او در پیمودن مسیر زندگی کمک خواهد نمود
• اینکه انسان همواره خود را در خوشی ها و نا خوشی های زندگی مشمول نعمت الهی دیده و از مسیر سپاسگزاری خارج نشود ، احساسِ رضایت و آرامشِ عمیقی را در زندگی تجربه خواهد نمود
• با این نگاه ، اگر انسان در زندگی دچار سختی شود ، به ناسپاسی روی نمی آورد و زبان به شکایت باز نمی نماید ، بلکه با صبر و شکیبایی ، دوران سختی ها را طی می کند و در قبال تحمّل این دشواری ها  خداوند از نعمتِ "پاک سازی از گناه" او را بهره مند می نماید

امام علی علیه السلام

کسیکه عقل او اندک باشد ، بد سخن گوید

من قلّ عقله ساء خطابه

غرر الحکم

• عقل در وجود انسان وسیله ای برای سنجش ، محاسبه و ارزیابی می باشد ،  با عقل است که انسان می سنجد که چه سخنی را باید به زبان آورده و چه رفتاری را باید انجام دهد ، با عقل است که انسان محاسبه می کند که در کجا و در چه شرایطی کلامی را بگوید یا بر زبان جاری نکند ، ارزیابی نماید که چه کاری را در چه موقعیتی انجام دهد و در چه موقعیتی انجام ندهد
• حال اگر فردی توانایی او در محاسبه ی شرایط و ارزیابی موقعیت های مختلف ، ضعیف باشد ، نمی تواند سنجیده سخن گفته و سنجیده رفتار کند ، از چه واژگانی در گفتگو استفاده و از چه واژگانی استفاده نکند ، لذا در رفتار چنین اشخاصی ، خطا و اشتباه و زشتی فراوان مشاهده می شود
• بنابراین وظیفه آن است که انسان پیش از سخن گفتن فکر نموده ، و جوانب یک سخن و باز تاب آن را پیش بینی نماید ، بعد سخن را بر زبان جاری و رفتاری را انجام دهد

امام علی علیه السلام

هنگامیکه آنچه را می خواهی نبود ، آنچه را که هست بخواه

اذا لم یکن ما ترید فارد ما یکون

غرر الحکم

• دایره ی خواسته های انسان بسیار ولی امکان رسیدن و در دست داشتن آنها محدود است ، با این حال اگر انسان به علت آنچه ندارد و امکان رسیدن به آنها از راه مشروع و معقول و به صلاح ، وجود نداشته باشد ، خود را به آب و آتش بیندازد و از راه حرص زدن بخواهد به آنها برسد ، چه بسا دچار رفتن به راه های نا مشروع و نا مناسب گردد و اگر پس از حرص زدن هم به آنها نرسد ، دچار اندوه وغصّه گردد
• در چنین شرایطی ، اگر انسان به آنچه دارد اکتفا نموده و سعی کند از آنها استفاده نموده و از داشتن آنها احساس رضایت نماید ، اینکار هم از حرص زدن پیشگیری نموده و هم انسان را به آرامش می رساند
• بدیهی است این سخن به معنای تلاش نکردن و دست از فعالیت کشیدن نمی باشد ، بلکه به این معنا است که انسان خود را از رفتن در راه های اشتباه و بلند پروازی های غیر معقول و دردسر ساز باز داشته و در زندگی آرامش را از خود سلب نکند

امام علی علیه السلام

کسیکه بر خداوند توکّل نماید ، اندوهگین نگردد

من توکّل لم یهتمّ

غرر الحکم

• اندوه غالباً بر اثر از دست دادن یا دست نیافتن به چیزی است که مطلوب انسان است از این رو برای اینکه این اندوه در وجود انسان پیش بینی و نیز تا حد ممکن پیش گیری شود ، توجّه به محدودیت های انسان و میزان انتظاری که باید از خود و دیگران داشته باشد به او در این جهت یاری خواهد نمود .
• بخشی از محدودیت ها و به تعبیر بهتر ، ناتوانی های انسان از نظر آگاهی است از این رو انسان از بسیاری از چیزها در زمان حال و آینده با خبر و آگاه نمی باشد و از طرفی قدرت و توانایی او نیز محدود بوده و امکان بسیاری از کارها برای او نمی باشد .
• حال اگر انسان به کسی اعتماد کند که از هر چیزی آگاه و بر هر کاری توانا بوده و جز خیر وصلاح انسان را نمی خواهد ، هر چند که در حال و لحظه ، حکمت کارهای او بر ما پوشیده باشد ، ولی از ناحیه ی او اطمینان داشته و اعتماد کامل به او داشته باشیم ؛ بخش مهمی از نگرانی های انسان برطرف شده و به آرامش و رضایت دست خواهیم یافت .

 امام علی علیه السلام

کسیکه به دروغ شناخته شود ، اعتماد به او کاهش پیدا می کند

من عرف بالکذب قلّت الثّقة به

غرر الحکم

• مهمترین سرمایه ی اجتماعی انسان ، اعتماد مردم نسبت به او می باشد ، و این اعتماد یک روزه به وجود نمی آید بلکه در طول زندگی و بر اثر رفتار هایی است که دیگران از ما مشاهده می کنند
• تلاش برای تقویت و افزایش این اعتماد ،کار منطقی و عاقلانه ای به شمار می آید ، همانگونه که پرهیز از کار هایی که این اعتماد را از بین می برد .!
• یکی از کار هایی که به این اعتماد آسیب می رساند ، دروغ است ؛ همانگونه که صداقت این اعتماد را افزایش می دهد
• هنگامیکه گفته می شود کسی به "دروغگویی شناخته می شود" به این معنا است که مردم در معاشرت با چنین فردی دروغ بسیاری از او شنیده اند ، و او را به عنوان فردی غیر قابل اعتماد می شناسند
• بنابر این سخن امام علی علیه السلام در اینجا به آثار مادی ، اجتماعی و دنیویِ دروغگویی اشاره دارد و این موضوع علاوه بر پیامدهای معنوی و اُخروی این رذیله ی اخلاقی می باشد

امام علی علیه السلام

زمان آسایش خود را ذخیره ای برای روز سختیِ خود قرار ده

اجعل زمان رخائک عدّة لأیّام بلائک

غرر الحکم

• آینده نگری باعث می شود انسان آمادگی لازم را برای رویارویی با مشکلات پیدا نماید و در هنگام دشواری دچار حیرت وسرگردانی نشود
• بخشی از سختی هایی که ممکن است در آینده گریبانگیر انسان گردد قابل پیش بینی بوده و انسان می تواند زمینه های لازم را امروز و برای آینده فراهم نماید
• اگر یک جوان را در نظر بگیرید ، او می تواند از نیروی جوانی خود به شکلی مناسب برای فردای خود بهره مند شود مثلاً او دانش و مهارت لازم را برای کسب و کار و تشکیل خانواده ، فرا گرفته و سرمایه های مورد نیاز خود را فراهم می نماید تا در آینده زندگی مستقلی را آغاز نماید
• یا انسان پیش بینی می کند در آینده پیری و بیماری وجود دارد و نیاز به پس اندازی دارد که در آن زمان از آن استفاده کند ، لذا اندوخته ای را برای فردا آماده می کند
• این آینده نگری به آینده این دنیا محدود نشده بلکه شامل دنیای دیگر نیز میشود لذا انسان مؤمن اندوخته ای از عمل صالح را در زمان قدرت و تواناییِ خود برای آخرت فراهم می نماید تا از سختی های جهان دیگر به سلامت عبور کند