امام علی علیه السلام
از نادان بریدن برابر پیوستن با فرد دانا است
وَ قَطِیعَةُ الْجَاهِلِ تَعْدِلُ صِلَةَ الْعَاقِل
نهج البلاغه
- انسان در روابط اجتماعی خود با دیگران ، هم از آنان تاثیر می پذیرد ، هم بر آنان تاثیر می گذارد ، آنچه در این میان اهمیت دارد تاثیر گذاری وتاثیر پذیری مثبت وسازنده است بنابراین اگر روابط اجتماعی او با دیگران تاثیر منفی وناشایست بر جای گذارد ، لازم است از این رابطه فاصله بگیرد .
- اگر در ارتباط با دیگران با فردِ نادانی روبرو گردیم که رفتار وگفتارِ نسنجیده ای دارد و بواسطه ی همراهی با او خسارت مادی یا معنوی به انسان میرسد ، در مرحله ی نخست وظیفه ی ارشاد وراهنمایی او را خواهیم داشت واگر این ارشاد در او تاثیری نداشت لازم است در رابطه ی خود با چنین شخصی تجدید نظر کند .
- هنگامیکه انسان خود را از ضررهای معاشرت با افراد نادان ، رها نمود ، گویا با فرد عاقلی معاشرت کرده که سود ومنفعتی از جانب او به انسان میرسد ، واگربه فرض، سودی هم به انسان نرسد ، لا اقل انسان زیانی نکرده است .
پرسش : چرا قطعِ رابطه با افراد نادان ، برابرِ پیوستن با افراد عاقل است ؟
پاسخ : زیرا همراهی با افراد نادان موجب خسارت مادی یا معنوی برای انسان است ، هنگامیکه انسان با قطع رابطه ، جلوی ضرر را بگیرد ، گویا به افراد دانایی پیوسته که از همراهی با آنان ، سودی نصیب او شده و اگر سودی هم در میان نبود ، لا اقل زیانی هم نکرده است .
امام علی علیه السلام
کسیکه به قدر و اندازه ی خود اکتفا نماید ، برای او پایدارتر است
وَ مَنِ اقْتَصَرَ عَلَى قَدْرِهِ کَانَ أَبْقَى لَه
نهج البلاغه
- توانایی های مادی و معنوی هر انسانی ، حد و اندازه ی خاصی دارد که شایسته است هر کس نسبت به خود ، از این توانایی ها آگاه گردد و بیش از توانایی خود کاری را انجام ندهد ، زیرا اگر بیش از توانایی خود کاری را انجام دهد هم ممکن است آن کار، به سرانجام نرسد وهم احتمال دارد توانایی خود را از دست دهد
- به عنوان مثال اگر کسی بیش از توانایی مالی خودش در کاری هزینه نماید ، و برای اینکار بیش از توانایی باز پرداختِ خود ، قرض بگیرد ، اگر به هر دلیلی کارش به نتیجه ای که انتظار دارد ، نرسد ، هم سرمایه ی خود را از دست داده و هم دچار مشکلات فردی واجتماعی خواهد شد ، این موضوع اختصاصی به مسائل اقتصادی نداشته و در موضوعات دیگر علمی ، فرهنگی ، اجتماعی نیز مصداق دارد ، به نوعی می توان در این باره به این ضرب المثل استناد نمود که هرکس باید لقمه را به اندازه ی دهان خودش بردارد
پرسش : چرا باید هر کسی قدر و اندازه ی خود را بشناسد ؟
پاسخ : زیرا با آگاهی از جایگاه و توانایی هایِ خود ، کاری را که در شأن و اندازه ی او نیست ، انجام نخواهد داد ، و در اینصورت هم جایگاه خود را حفظ نموده و هم سرمایه های مادی ومعنوی او پایدارتر خواهد بود .
امام علی علیه السلام
پیش از سفر، از همراه خود با خبر شو و پیش از ساکن شدن در خانه ای از همسایه ات پرس و جو کن
سل عن الرّفیق قبل الطّریق، و عن الجار قبل الدّار
نهج البلاغه
- انسان موجودی اجتماعی است و نیاز مند ارتباط با دیگران می باشد ودر این راستا ، بخشی از نیاز های مادی ومعنوی او در ارتباط با همنوعان خویش تأمین خواهد شد ، امّا پیش از هر نوع ارتباطی شایسته است ، الگویی و چارچوبی برای این ارتباط داشته باشد ، این الگو می تواند توجّه به تاثیر مثبت وسازنده ای باشد که از همراهی با دیگران ، نصیب او می گردد ؛ از این رو اگر در رابطه ی با دیگران، تأثیری منفی و زیان بار، به او می رسد ، تلاش می کند از این همراهی و ارتباط خارج شود.
- با توجّه به آنچه گفته شد ، اگراز قبل ، نتیجه ی این ارتباط وتاثیری که از آن می پذیرد برای او قابل پیش بینی باشد می تواند در باره ی آن تصمیم مناسبی بگیرد ، لذا در اینجا توصیه شده ؛ اگر قرار است به سفری بروید و در این سفر همراهانی دارید ، در مورد آنان تحقیق نمایید که در طول سفر زیانی مادی یا معنوی از ناحیه ی آنان متوجه شما نشود و یا اگر قصد اقامت در مکانی دارید در باره ی محیط آنجا وهمسایه هایی که دارد ، پرس و جو نمایید تا از ضررهای احتمالی در طول اقامت شما در آن مکان ، پیش گیری شود
پرسش : چرا سفارش شده ، پیش از سفر، در باره همراه و پیش از اقامت در مکان ، در باره ی همسایه ، تحقیق نمود ؟
پاسخ : زیرا ممکن است ازسوی برخی از افراد زیان های مادی ومعنوی به انسان برسد ، از این رو با تحقیق در این باره تا حدودی می توان از آن پیش گیری نمود
امام علی علیه السلام
بدی کردن را به تاخیر بینداز ، زیرا هر وقت خواستی می توانی در انجام آن شتاب کنی
أَخِّرِ الشَّرَّ فَإِنَّکَ إِذَا شِئْتَ تَعَجَّلْتَه
نهج البلاغه
- انسان موجودی دارای اختیار است و می تواند هم عمل خوب انجام دهد و هم عمل بد ، امّا توصیه شده انسان پیش از انجام هر عملی تأمّل و تفکّر نماید و به پیامدهای آن بیندیشد و اگر به صلاح بود آن را جامه ی عمل بپوشاند ، این موضوع در رابطه ی با اعمال بد وناپسند ، از تاکید بیشتری بر خوردار است ، زیرا بدی نمودن بطورکلی مورد نکوهش بوده ولازم است کنارگذاشته شود
- این بدی کردن چه به صورت ابتدایی باشد و چه در مقام انتقام ومقابله به مثل باشد ، شامل این توصیه می گردد ، و لازم است آن را به تأخیر انداخت ، علت این تأخیر ، هم برای این است که در عاقبت آن اندیشه کند و هم به این علت است ، که با به تأخیر انداختن ، ممکن است انسان از انجام آن منصرف گردد ، زیرا بسیار شده که انسان عملی را شتاب زده انجام داده وسپس از انجام آن پشیمان گردیده است
پرسش : چرا توصیه شده ، انسان ، بدی را به تأخیراندازد ؟
پاسخ : زیرا با تاخیربدی ، انسان فرصت می کند به عاقبت آن اندیشیده و از انجام آن منصرف گردد
امام علی علیه السلام
کسیکه از گفتن «نمی دانم» خودداری کند ، خود را به هلاکت اندازد
من ترک قول «لا أدرى » أصیبت مقاتله
نهج البلاغه
- انسان ضمن قابلیت ها وتوانایی هایی که نسبت به مخلوقات دیگر دارد ، در عین حال دارای محدودیت هایی نیز می باشد ، یکی از محدودیت های انسان از لحاظ علمی می باشد ، گرچه بشر امروز نسبت به گذشته پیشرفت های فراوانی در علم و دانش نموده است ، امّا باز مرزهای نا شناخته ی بسیاری وجود دارد که هنوز از آن با خبر نمی باشد
- انسان ها نسبت به یکدیگر نیز از لحاظ علمی در یک سطح نمی باشند؛ از دانشمندانی که دانش فراوان در موضوعات مختلف داشته ودانشمندانی که فقط در یک رشته ی از دانش تبحّر ومهارت دارند ، علاوه بر اینکه کسانی که تنها از یک رشته علمی آگاهی دارند نمی توانند ادّعا نمایند از تمام جزئیات آن نیز با خبرند ، تمام اینها به محدودیت ها و ضعف هایی بر می گردد که یک انسان می تواند داشته باشد
- با توجّه به آنچه گفته شد ، انسان نمی تواند پاسخگوی تمام سؤالاتی باشد که از او می پرسند ، خصوصاً اگر دانش خاصی در آن مورد نداشته باشد ، بنابراین لازم است در برابر آنچه از آن اطلاعی نداشته ، با جرأت و صراحت بگوییم : «نمی دانم» زیرا در برخی از موضوعاتی که از اهمیت خاصی بر خوردار است ، پاسخ اشتباه ، می تواند خسارت های جبران ناپذیر مادی ومعنوی را به دنبال داشته باشد
پرسش : اظهار نظر در مورد موضوعاتی که از آن آگاهی نداریم ، چه پیامدهایی می تواند داشته باشد ؟
پاسخ : چنین اظهار نظر هایی به ویژه در موضوعاتی که مهم و حیاتی است ، موجب به اشتباه افتادن کسانی می شود که از چنین نظراتی استفاده نموده اند و گاه موجب خسارت های مادی ومعنوی خواهد شد ، مثلاً در مسائل پزشکی موجب به خطر افتادن سلامت یک انسان ، در مسائل حقوقی موجب ضایع شدن حقوق یک فرد و در مورد مسائل اعتقادی موجب گمراه شدن یک انسان خواهد شد
امام علی علیه السلام
سخاوتمند باش ولی اسراف نکن ، حساب و اندازهِ نگاه دار ولی سختگیر نباش
کُنْ سَمْحاً وَ لَا تَکُنْ مُبَذِّراً وَ کُنْ مُقَدِّراً وَ لَا تَکُنْ مُقَتِّرا
نهج البلاغه
- یکی از مهمترین جنبه های رفتاری در انسان ، رعایتِ اعتدال و پرهیز از افراط وتفریط در انجام کارها می باشد ، لازمه ی این موضوع آگاهی از جنبه هایِ مختلفِ یک رفتار وتشخیصِ حدِّ وسط ونقطه ی تعادل در هر کاری می باشد
- به عنوان مثال : سخاوت وبخشندگی یک رفتارِ مثبت اخلاقی در انسان می باشد که رفتن به سوی آن ، انسان را از بخل ،که صفتی منفی در اخلاق است ، دور می نماید ، امّا در عین حال همین سخاوت اگر بدون وحساب و برنامه باشد ، انسان را به اسراف که صفتی منفی در اخلاق است دچار می کند
- از سوی دیگرحساب وکتاب داشتن در دخل وخرج ، ویژگی مثبت رفتاری است که از هدر رفتن سرمایه های انسان پیش گیری می کند ، ولی در کنار آن سختگیری در اینکار ممکن است انسان را به بخل دچار نماید
- البته باید توجّه داشت سخاوتمندی وحد واندازه ی آن و نیز اعتدال داشتن در انجام آن ، نسبت به افراد مختلف وموقعیت اجتماعی وخانوادگی آنان با یکدیگر متفاوت است که لازم است این موضوع را درنظر گرفت ، در مجموع رعایت چنین اعتدالی در زندگی ضمن اینکه صفات مثبت اخلاقی را در انسان تثبیت می کند ، از سوی دیگر او را از صفات ناپسند اخلاقی دور می نماید
پرسش : دو طرف افراط و تفریط در سخاوت وبخشندگی ، چیست ؟
پاسخ : طرف افراط در سخاوت ، اسراف است و طرف تفریط در سخاوت ، بخل وسختگیری در بذل وبخشش است که هر دو از ویژگی های ناپسند اخلاقی می باشد
امام علی علیه السلام
کسیکه بردبار باشد ، در کارش کوتاهی نمی کند و مردم در زندگی او را می ستایند
وَ مَنْ حَلُمَ لَمْ یُفَرِّطْ فِی أَمْرِهِ وَ عَاشَ فِی النَّاسِ حَمِیدا
نهج البلاغه
- بردباری با تأمّل و اندیشه درکارها ، همراه است و شتاب زدگی با تصمیمات عجولانه و بدون تأمّل همراه می باشد ، لذا کسیکه با شتاب زدگی کاری را انجام می دهد ، بیشتر در معرض افراط وتفریط قرار می گیرد و بردباری به اعتدال و میانه روی در کارها نزدیک تر است
- افراد بردبار کمتر در حال هیجان تصمیم می گیرند و کمتر دچار خشم می شوند و در صورت خشم به علت بردباری که دارند ، بهتر می توانند رفتار خود را کنترل نمایند ، از این رو رفتارهای نسنجیده از آنان ، به ندرت دیده می شود و به همین علت است که مردم از آنان به نیکی یاد می کنند
پرسش : چرا مردم افراد بردبار را می ستایند ؟
پاسخ : زیرا شخص بردبار تصمیمات شتاب زده نمی گیرد و از روی هیجان ، واکنشی نشان نمی دهد ، لذا رفتار های او سنجیده تر خواهد بود و به همین علت مردم او را می ستایند
امام علی علیه السلام
بد گویی کردن (پشت سر دیگران) تلاش افراد ناتوان است
الغیبة جهد العاجز
نهج البلاغه
- رفتاری که از انسان سر می زند ، زمینه وعلتی در وجود آدمی دارد که بر اثر آن چنین رفتاری از انسان صادر می شود
- شناخت علت ِاخلاق و رفتاری که ناپسند است به انسان کمک می کند تا با برطرف کردن آن، ریشه ی اخلاق ناپسند را در وجود خویش قطع نماید
- غیبت کردن و بد گویی نمودن در باره ی کسانی که حضور نداشته و توانایی دفاع از خود را ندارند ، از جمله ی رفتار های ناپسند و اخلاق زشتی است که برخی از افراد به آن مبتلا هستند
- در اینجا علّت بدگویی را عجز و ناتوانی معرفی نموده اند به این معنا که فردی که از انتقام گرفتن از کسی ، به علتِ کینه جویی یا دشمنی و یا حسادت ، عاجز باشد ، تلاش می کند با بدگویی از او ، و بردن آبروی فرد مورد نظر ، از او انتقام گرفته و جایگاه او را نزد دیگران متزلزل نماید.
پرسش : چرا غیبت کردن تلاش افراد ناتوان است ؟
پاسخ : زیرا کسیکه از روی حسادت ودشمنی با کسی ، توانایی انتقام گرفتن از وی را نداشته باشد سعی می کند با بدگویی از او ، آبروی او را نزد دیگران از بین ببرد و بدین طریق از وی انتقام بگیرد .
امام علی علیه السلام
کسیکه بداند سخن او از عملش محسوب می شود ، سخن گفتن او اندک شود مگر در چیزی که ضروری ومهم است
من علم أنّ کلامه من عمله قلّ کلامه إلّا فیما یعنیه
نهج البلاغه
- عمل ، به رفتاری گفته می شود که از انسان صادر می شود و انسان در برابرآن مسئول باشد ، بنابراین عمل و رفتار تنها حرکاتِ دست و پا وسایر اعضای بدن نیست ، بلکه سخنانی که از دهانِ انسان بیرون می آید ، از جمله ی مهم ترین اعمال و رفتار آدمی به حساب می آید
- از آنجایی که زبان و سخن مهمترین ابزار ارتباط انسان با دیگران است ، و بسیاری از منافع و یا امور زیان بار از طریق زبان و سخنان انسان به فرد یا جامعه می رسد ، لذا توجّه به محتوای سخن و سودمند بودن یا زیان بار بودن آن اهمیت پیدا می کند
- اینکه تصورکنیم ، حرفی که از دهان انسان خارج می شود ، یک موضوع کم اهمیت است وارزش چندانی ندارد ، باعث می شود که هر حرفی بر زبان انسان جاری شود و به نتیجه ای که سخنانِ انسان درروابط انسانی و مناسبات بین فردی می تواند داشته باشد ، بی توجّه باشیم
- بخش مهمی از خود سازی به مراقبتِ انسان از زبان و محتوای آن مربوط می شود لذا در مباحث اخلاقی توصیه به تأمّل واندیشه پیش از گفتار و کم گویی و سنجیده سخن گفتن شده ، تا از سلامت اخلاقی بهره مند شویم
پرسش: چرا سخن گفتن جزئی از عمل انسان به حساب می آید ؟
پاسخ : زیرا سخن گفتن ، یک عمل و رفتاری است که توسط زبان از انسان صادر می شود و انسان در برابر نتیجه و سود و زیانی که از آن حاصل می شود ، مسئولیت دارد
امام علی علیه السلام
تحمّل و بردباری ، عیب های انسان را می پوشاند
و الاحتمال قبر العیوب
نهج البلاغه
- در روابط اجتماعی شایسته است ، اخلاق نیک و خوبی ها از انسان بروز نماید و اخلاق ناپسند نه ابراز و نه آشکار گردد ، بلکه انسان در صدد اصلاح عیوب خود باشد
- مثلاً ناسزاگویی به یکدیگر در روابط اجتماعی ، رفتاری ناپسند است که لازم است هم ترک شود و هم هر رفتاری که به ناسزاگویی می انجامد ، کنار گذاشته شود ، از این رو خشم و غضبی که کنترل نگردد و گذشت و بخششی که وجود نداشته باشد ، ممکن است به ناسزاگویی و نزاع در جامعه بینجامد و نتیجه ی آن آشکار شدن رفتار های زشت و ناپسند خواهد بود
- بنابراین کسانی که با تحّمل و بردبار بوده و در برابر رفتار های جاهلانه ی برخی از افراد در جامعه ، خود را کنترل می نمایند ، این امر باعث می شود بسیاری از رفتارهای زشت در سطح جامعه بروز نکرده و آشکار نگردد.
پرسش : چرا بردباری عیوب انسان را می پوشاند ؟
پاسخ : زیرا فرد بردبار رفتار خود را کنترل نموده ، و رفتار ناپسندی از او بروز نمی کند و با مدارا کردن مانعی برای بروز اخلاق ناپسند از سوی دیگران می شود
