سفارش های رسول خدا صلی الله علیه و آله به امیر مؤمنان حضرت علی علیه السلام
(3)
شناخت آفت های اخلاقی
در این بخش به معرفی آفت های اخلاقی برخی از اعمال پرداخته شده است ، زیرا با شناخت آفت ها می توان از آلوده شدن اخلاق نیک به آنها پیشگیری نمود و موانع رشد رفتارهای اخلاقی را برطرف نمود
- نخست به معرفی آفت سخن ، که دروغگویی است توجّه شده است ، زیرا مهمترین وسیله ی ارتباطی انسان ها با یکدیگر زبان است ، و سخن گفتن بر اساس واقعیت های زندگی میان انسان ها رد و بدل می شود ، بنا براین اصل در روابط میان فردی ، هماهنگی امور با واقعیات ها است ، زیرا اموری که منطبق با واقعیت نیست در معاشرت و ارتباط میان انسان ها نقش و جایگاهی ندارد ، وکسیکه دروغ می گوید ، چیزی را ابراز می کند که با واقعیت هماهنگ نیست ، لذا پس از کشف حقیقت ، اعتماد میان انسان ها را از بین خواهد برد و جوّی از بی اعتمادی در روابط اجتماعی را پدید خواهد آورد و بدیهی خواهد بود که ادامه این کار ، به گسست رابطه میان فردِ دروغگو و کسانی که به آنها دروغ گفته شده می انجامد
- و از آنجایی که علم و دانش و اطلاعاتی که انسان در طول زندگی خویش کسب می کند ، در آینده ، سبک زندگی ، برنامه ریزی ها و روابطی که با دیگران دارد تاثیر گذار است ، حفظ این اطلاعات و علوم برای آینده او تاثیر گذار است ، لذا فراموش کردن آنها آفتی برای کار او محسوب خواهد شد ، مثلاً حقوقی که از مردم بر عهده دارد (حق الناس) و باید آنها را ادا نماید ، از اهمیت خاصی برخوردار است ، لذا فراموش کردن آنها ، از مسئولیت انسان در برابر دیگران چیزی را نمی کاهد یا دانستن حقوقی که در برابر خداوند به عهده انسان است و باید آنها را به موقع ادا نماید ، اگر مورد فراموشی و غفلت قرار گیرد ، لازم است به جبران آن اقدام نمود
- از سوی دیگر همانگونه که در قرآن کریم هم اشاره شده ، هدف از آفرینش انسان عبادت و بندگی خداوند است ، و عبادت نقس اساسی در سعادتمندی انسان را به عهده دارد ، لذا سستی کردن ، تنبلی و ضعف در بجا آوردن آن ، آفتی برای رسیدن به کمال برای انسان به شمار می آید که باید با آن مبارزه نمود و علت های پدید آمدن آن را برطرف نمود تا عبادت با انگیزه ، اراده و نشاط کافی به انجام رسد
- از طرف دیگر ، در روابط فردی و اجتماعی ، گاه انسان نیازمند بخشش و سخاوت نسبت به همنوعان خویش می شود ، و با بخشیدن ، می توان نیازی را از دیگران برطرف نمود ، امّا در عین اینکه سخاوتمندی یک ارزش اخلاقی محسوب می شود ، منت گذاشتن و به رُخ کشیدن ،آفتی برای آن به شمار می آید که لازم است از آن فاصله گرفت
- یکی از آفات دیگر که در اینجا مورد توجه قرار گرفته است ، سرکشی ، نافرمانی و گردنکشی است که به عنوان آفتی برای شجاعت ، ذکر گردیده است ، شجاعت که همان شهامت و دلیری است یک ویژگی مثبت اخلاقی به شمار می آید ، همانگونه که ترس ، یک صفت منفی اخلاقی به شمار آمده است ، امّا همین شهامت و دلیری هر چند یک ویژگی مثبت است ولی ممکن است فرد را به وادی ستمگری ، زورگویی و نادیده گرفتن حقوق دیگران ، وارد کند که شایسته است همواره از آن پرهیز نمود
- یکی دیگر از آفت های اخلاقی به خود بالیدن است که در رابطه با انسان هایی که دارای زیبایی ظاهری هستند مطرح شده است ، به خود بالیدن انسان را از توجّه به ارزش های اخلاقی که جنبه ی اکتسابی دارد باز می دارد ، و زمینه ساز رفتارهای ناپسندی چون غرور ، تکبّر و تحقیر و نادیده گرفتن دیگران می گردد
-
و در این بخش و در نهایت به آفت حسب و نسب پرداخته شده ، حَسَب که نوعی امتیازِ خونی و خانوادگی است و به اصل و تبار یک انسان اشاره دارد ، ممکن است انسان را دچار آفت ِفخر فروشی به دیگران نماید و بر اساس آن یک فرد به امتیازات گذشتگان خود ببالد ، و آن را به رُخ کسانی بکشاند که از چنین امتیازی بر خوردار نباشند ، و با اینکار به تحقیر و کوچک شمردن دیگران بپردازد
پیامبر صلی الله علیه و آله به امیر مؤمنان علیه السلام فرمودند :
یا علی ! آفت سخن دروغ است ، و آفت علم فراموشی و آفت عبادت سستی و آفت بخشش منت گذاشتن و آفت شجاعت ستمگری و آفت زیبایی خود بینی و آفت حَسَب ( نژاد و تبار) فخر فروشی است(1)
____________________
1-یَا عَلِیُّ آفَةُ الْحَدِیثِ الْکَذِبُ وَ آفَةُ الْعِلْمِ النِّسْیَانُ وَ آفَةُ الْعِبَادَةِ الْفَتْرَةُ وَ آفَةُ السَّمَاحَةِ الْمَنُّ وَ آفَةُ الشَّجَاعَةِ الْبَغْیُ وَ آفَةُ الْجَمَالِ الْخُیَلَاءُ وَ آفَةُ الْحَسَبِ الْفَخْرُ(تحف العقول ص 6)
