«نماز در نهج البلاغه»
1-مقصود امام علی علیه السلام از تعهّد نسبت به نماز ، چیست ؟
امام علی علیه السلام در خطبه ی 199 نهج البلاغه نکات ارزشمندی را در باره ی نماز مطرح نموده اند ، یکی از آنها توصیه به تعهّد نسبت به نماز است (1) ، تعهّدکه به معنای جویایِ چیزی شدن و تجدید عهد نمودن می باشد (2) به این معنا است که مسلمان ، نسبت به عبادت خداوند یعنی نماز متعهّد باشد ، همانگونه که چیز ارزشمندی را به انسان سپرده باشند و از او بخواهند از آن مراقبت کند تا خلل و آسیبی به آن وارد نشود ، و نماز که یک سرمایه ی معنوی برای انسان است ، باید چنین جایگاه و اهمیتی را برای فرد مسلمان داشته و در انجام آن کوتاهی و قصوری از ناحیه ی انسان صورت نگیرد تا به خوبی به انجام رسد .
------------------------
1- تعاهدوا أمر الصّلاة
2-لسان العرب، ج3، ص: 311
2-محافظت از نماز آنگونه که در نهج البلاغه مطرح شده ، چگونه تحقق می یابد ؟
محافظت از نماز ، موضوعی است که نخست در قرآن کریم مطرح شده است و در نهج البلاغه نیز انعکاس یافته است (1) و فقها و مفسّرین ، در توضیح آن نکاتی را مطرح کرده اند ، از جمله گفته اند : محافظت از نماز به انجام آن در اوقات و زمان های مخصوص آن تحقّق می یابد (2) امام علی علیه السلام در این باره می فرمایند : نماز را در وقت خودش به جاى آر، نه اینکه در بیکارى زودتر از وقتش بخوانى، و به هنگام درگیرى و کار آن را تأخیر بیندازى، و بدان که تمام کردار خوبت در گرو نماز است (3)
علاوه بر اینکه محافظت از نماز با مداومت و استمرار در انجام آن تحقق می یابد (4) ، لذا اگر کسی مراعات این استمرار را نکند و به صورت دائم ، نماز را بجای نیاورد در حقیقت از نماز خویش محافظت ننموده است .
یکی دیگر از جلوه های محافظت از نماز را به محافظت آن ، از چیزهایی دانسته اند که باعث باطل شدن و به هم خوردن نماز می گردد (5) مانند چیزهایی که باعث باطل شدن وضو می شود ، یا روی گرداندن از جهت قبله ، یا با صدای بلند خندیدن ، خوردن وآشامیدن در بین نماز و ...(6)
و بخش دیگری از محافظت از نماز را به رعایت شرائط نماز ( چون تکبیره الاحرام ، قرائت ، نیت نماز ، رکوع و سجود و ...) دانسته اند (7) (8)
----------------------
1- وَ حَافِظُوا عَلَیْهَا ) نهجالبلاغة خطبه 199(صبحیالصالح) صفحهى 316 (
2-إرشاد الأذهان إلى تفسیر القرآن، ص: 44
3-ترجمه نهج البلاغه نامه 27 (دشتى)، صفحه ى 511
4-تفسیر الصافی، ج1، ص: 268
5- إیضاح الفوائد فی شرح مشکلات القواعد؛ ج1، ص: 79
6- وسیلة النجاة (مع حواشی الإمام الخمینی)؛ ص: 167
7- شرح نهج..(السیدعباس) ج 3 صفحه ى 420
8-جامع عباسى و تکمیل آن (محشى، ط - قدیم)؛ ج1، ص: 43
3-مقصود از توصیه به زیاد خواندن نماز در نهج البلاغه ، چه می باشد ؟
امام علی علیه السلام در خطبه ی 199 نهج البلاغه ضمن توصیه به محافظت و تداوم در انجام نماز ، به زیاد خواندن نماز نیز سفارش فرمودند (1) ، شارحین نهج البلاغه مقصود از این ازدیاد را به خواندن نمازهای نافله و مستحبی تفسیر کرده اند (2) ، در روایت است که ابوذر (ره) در مسجد بر پیامبر صلی الله علیه و آله وارد می شود ، و پیامبر صلی الله علیه و آله به ابوذر می فرمایند : ای ابوذر ! برای مسجد تحیّت است (3) ، ابوذر از پیامبر(ص) سوال می کند که تحیّت مسجد چیست ؟ که پیامبر(ص) می فرمایند : دو رکعت نمازی که بجای آوری ، ابوذر می گوید ( ای رسولخدا (ص)) من را به نماز فرمان دادی ، امّا نماز چیست ؟ پیامبر صلی الله علیه و آله می فرمایند : نماز بهترین موضوع است پس هر کس بخواهد به اقلّ آن اکتفا نماید ، و هر کس بخواهد ، آن را زیاد بجا آورد (4) که برخی از فقها این روایت را مخصوص به نمازهای نافله و مستحب دانسته اند (5) و در روایت است که نماز های نافله و مستحبی ، باعث تکمیل و تمامیت نماز های واجب می شود (6)
-----------------
1- وَ اسْتَکْثِرُوا مِنْهَا
2- منهاج البراعة (راوندى) ج 2 صفحه ى 309
3-تحیت به معنای درود گفتن ، سلام گفتن و خوشامد گفتن است
4-بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار ،ج67، ص:252
5- ریاض المسائل (ط - الحدیثة)؛ ج4، ص: 183
6- الأمالی (للشیخ الطوسی)؛ ص: 650
4-امام علی علیه السلام چگونه نماز را وسیله ی نزدیکی انسان به خداوند می دانند ؟
امام علی علیه السلام در خطبه ی 199 نهج البلاغه ضمن توصیه به انجام نماز ، آن را وسیله ی تقرّّب نمازگزار به خداوند معرفی نموده اند (1) ، و این موضوع از آنجایی ناشی می شود که خداوند هدف از خلقت انسان را عبادت و بندگی خداوند قرار داده اند (2) و در این راستا ، نماز یکی از مهمترین عواملی است که این هدف را تامین می کند ، بدیهی خواهد بود که مقصود از نزدیک شدن به خداوند ، نزدیک شدن مادی نیست ، بلکه مقصود ؛ نزدیک شدن معنوی است ، به تعبیر دیگر ، بنده ی خداوند در سایه ی برپا داشتن نماز ، از لحاظ مقام و منزلت به خداوند تقرّب پیدا می کند ، از سوی دیگر ، برپا داشتن نماز ، اطاعت از امر الهی است و خداوند بندگانی را که از فرمان او پیروی و اطاعت می کنند دوست داشته و آنان را به خود نزدیک نموده و به آنها مقام و منزلت می بخشد .
-------------------------
1- وَ تَقَرَّبُوا بِهَا
2-ذاریات/56
5-امام علی علیه السلام به چه دلیلی به آیه ی 103 سوره ی نسآء استدلال فرمودند ؟
امام علی علیه السلام در خطبه ی 199 نهج البلاغه برای بیان اهمیت نماز ، به آیه ی 103سوره ی نسآء ، استناد نمودند : " إِنَّ الصَّلاةَ کانَتْ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ کِتاباً مَوْقُوتاً " : همانا نماز وظیفه ای واجب (با وقت معیّن) بر عهده ی مؤمنین است ، واژه ی " کتاب" در آیه که به معنای چیزی است که نوشته شده و ثابت است ، در اینجا اشاره به واجب بودن نماز دارد (1) و کلمه ی " موقوتاً " که از ریشه ی وقت گرفته شده است ، به این معنا اشاره دارد که نماز تکلیفی است که دارای وقت و زمان معیّن است که در هیچ حالی نباید از وقت مخصوصی که دارد ، بیرون رود (2) هر چند که برخی از مفسرین ذکر وقت را در این آیه اشاره به ثابت بودن و غیر قابل تغییر بودن آن می دانند که در هیچ حالی ساقط نمی گردد (3)
لذا این آیه از جمله ی آیاتی است که به آن در واجب بودن نماز ، استدلال شده است ، و نماز را از برترین عبادات به شمار آورده اند همانگونه که رسول خدا صلی الله علیه و آله در این باره فرموده اند : برای هر چیز ، صورت و چهره ای است ، و چهره ی دین شما نماز است ، و نیز فرمودند : اولین چیزی که در اعمال بنده به آن نگاه می شود ، نماز است ، اگر صحیح ( و کامل ) بود به سایر اعمال او نظر نمی شود ، امّا اگر صحیح ( و کامل ) نبود هم به نماز و هم به سایر اعمال او نظر می شود ( و مورد دقت ومحاسبه قرار می گیرد ) (4)
-------------------------
1- المیزان فی تفسیر القرآن، ج5، ص: 63
2-تفسیر جوامع الجامع، ج1، ص: 285
3- المیزان فی تفسیر القرآن، ج5، ص: 63
4- قال رسول الله ص : لکل شیء وجه و وجه دینکم الصلاة ، و قال ع : الصلاة أول ما ینظر فیه من أعمال العبد فإن صحت لم ینظر فی عمل من أعماله و إن لم تصح نظر فیها و فی جمیع أفعاله. ( فقه القرآن فی شرح آیات الأحکام، ج1، ص: 79 )
6-چرا در نهج البلاغه به آیه ی 42 و 43 سوره ی مدّثر، استدلال شده است ؟
امام علی علیه السلام هنگامیکه به وجوب نماز در قرآن بر اساس آیه ی 103 سوره ی نساء اشاره کردند ، برای تایید این آیه ، به پیامد رها کردن نماز و نتیجه ای که در بر دارد به آیات 42 و 43 سوره مدّثر استدلال نمودند ، در این دو آیه به سؤالی که اهل بهشت از کافرانی که در دوزخ هستند و پاسخی که آنان دادند اشاره شده است : ما سَلَکَکُمْ فی سَقَرَ ؛ قالُوا لَمْ نَکُ مِنَ الْمُصَلِّینَ : ( بهشتیان از دوزخیان سؤال می کنند ) چه چیزی شما را به دوزخ انداخت ، آنان گویند : ما از نماز گزاران نبودیم ، بر اساس این آیات است که گفته شده : کافران همانگونه که مکلّف هستند که به اصول دین ایمان بیاورند ، به همانگونه تکلیف دارند که به فروع دین و واجبات الهی عمل نمایند و اگر به این موضوع عمل نکنند ، مورد عقاب الهی قرار خواهند گرفت (1)
-------------------------
1-جامع الشتات ص 93
7-از چه جهت در نهج البلاغه ، نماز به ریزش برگ از درخت تشبیه شده است ؟
امام علی علیه السلام در خطبه ی 199 نهج البلاغه ، نماز را باعث ریزش گناهان از انسان دانسته ، همانگونه که در پاییز ، برگ از درختان ریخته می شود ، و یا مانند بندی که از گردن حیوانات باز شده و آنان آزاد می شوند (1) ، در نماز این قابلیت و استعداد قرار داده شده که انسان را از بند گناهان آزاد کند و موجب ریزش گناه از انسان شود ، زیرا نماز اطاعت از فرمان خداوند است و گناهان بر اثر نافرمانی از خداوند تحقق می یابد و هنگامیکه انسان به اطاعت روی می آورد ، از نافرمانی دور می شود و نماز اثر گناهانی را که بر روح انسان سنگینی می کند می زداید .
سلمان می گوید روزی همراه با پیامبر صلی الله علیه و آله در زیر سایه ی درختی بودیم که پیامبر (ص) یکی از شاخه های آن را گرفته و تکان داده و برگ های آن به زمین ریخت ، حضرت فرمودند آیا از من سوال نمی کنید ، چرا اینکار را انجام دادم ؟ ، ما گفتیم : شما خود بفرمایید ، پیامبر (ص) فرمودند : هنگامیکه بنده مسلمان به نماز می ایستد ، گناهانش می ریزد ، همانگونه که برگ های این درخت به زمین ریخت (2) در روایت دیگری از پیامبر صلی الله علیه و آله آمده است که هر زمان که وقت نمازی فرا می رسد ، فرشته ای ندا می کند ، ای مردم بر خیزید و با نمازتان آتش گناهانی را که بر پشت خویش بر افروخته اید ، خاموش سازید (3)
---------------------
1- وَ إِنَّهَا لَتَحُتُّ الذُّنُوبَ حَتَّ الْوَرَق
2- قال سلمان کنّا مع النبی صلّى اللَّه علیه و آله فی ظلّ شجرة، فأخذ غصنا منها فنفضه فتساقط ورقه، فقال: ألا تسألونی عمّا صنعت قالوا: اخبرنا، فقال، ان العبد المسلم إذا قام إلى الصلاة تحاطت خطایاه کما تحاطت ورق هذه الشجرة. (بهج الصباغة فی شرح نهج البلاغة، ج 13 ، صفحه ى 159)
3- قال النبی صلّى اللَّه علیه و آله ما من صلاة یحضر وقتها إلّا نادى ملک بین یدی الناس قوموا إلى نیرانکم التی أو قد تموها على ظهورکم فأطفئوها بصلاتکم. (بهج الصباغة فی شرح نهج البلاغة، ج 13 ، صفحه ى 160)
8- از چه جهت در نهج البلاغه ، نماز به چشمه ای از آب گرم تشبیه شده است ؟
امام علی علیه السلام به نقل از پیامبر صلی الله علیه و آله ، نماز را به چشمه ای از آب گرم تشبیه فرمودند که انسان در شبانه روز ، پنج نوبت خود را در آن شستشو می دهد که بر اثر اینکار ، هیچ چرک و آلودگی در بدن انسان باقی نمی ماند (1) ، پیامبر صلی الله علیه و آله در این روایت برای اینکه مسلمانان از تاثیر نماز بر روح خویش آگاه گردند برای آنان مثالی را ذکر نموده ، تا فهم و درکِ پاک کنندگی نماز برای آنان آسان گردد ، در این مثال به آب مثال آورده شده که همه اثر آن را در پاک کنندگی جسم انسان می دانند ، بنابر این نماز نیز از این جهت همانند آب عمل می کند ، امّا نماز روح انسان را که بر اثر گناه آلوده شده است پاک می کند .
از سوی دیگر ، هر چند آثار و برکات نماز بسیار است ، که در روایات متعدد به آن اشاره شده است ولی در این روایت بر یک جنبه ی آن که پاک کنندگی است ، تاکید شده است ، از جهت دیگر از این روایت نیز می توان استفاده نمود که برای توجّه دادن مردم به اهمیت عبادت و بندگی خداوند ، شایسته است از مثال ها و تشبیه هایی که برای مردم قابل لمس و درک است ، بهره برد ، تا مردم با جنبه های مختلف و آثاری که یک عبادت دارد آشنا شده و به انجام آن و عمل به وظیفه ی الهی خود تشویق و ترغیب شوند .
--------------------
1- نهج البلاغة خطبه 199(صبحی الصالح)، صفحه ى 317
9-از نظر نهج البلاغه چه کسانی حقِّ نماز را به راستی می شناسند ؟
امام علی علیه السلام بر اساس قرآن کریم ، حق شناسی از نماز را در باره افراد مؤمنی می دانند که زینت های دنیا و مال و فرزند آنان را از ادای وظیفه نسبت به نماز باز نمی دارد و در این باره فرمودند : همانا کسانى از مؤمنان حق نماز را شناختند که زیور دنیا از نماز بازشان ندارد، و روشنایى چشمشان یعنى اموال و فرزندان مانع نمازشان نشود. خداى سبحان مىفرماید: «مردانى هستند که تجارت و خرید و فروش، آنان را از یاد خدا، و برپا داشتن نماز، و پرداخت زکات باز نمىدارد». (1) و (2)
این مؤمنان عظمت قیام در برابر خداوند را دریافته ، و از لذت مناجات با او و لطافت سخن گفتن با خداوند آگاهند ، آنان می دانند که خضوع و خم شدن در برابر پروردگار آنان را از خم شدن و خضوع در برابر هر انسان طغیان گری در روی زمین باز می دارد ، آنان آگاهند که به سجده رفتن برای خداوند آنان را از به خاک افتادن در برابر هر کس که ادعای الوهیت برای خود یا غیر از خداوند را می کند ، مانع خواهد شد ، لذا کالای دنیا یا مال و فرزندی که نورچشم آنان است ، آنان را از نماز به خود مشغول نمی سازد ، آنان دریافته اند که نماز و ارتباط با خداوند سر آمدِ باقیات صالحات است ( که پس از مرگ برای انسان باقی می ماند ) لذا به انجام آن شتاب گرفته و سایر امور دنیوی با هر قیمتی که دارد ، آنان را به خود مشغول نمی سازد . (3)
__________________
1- ترجمه خطبه 199نهج البلاغه (دشتى)، صفحه ى 421
2-نور /37
3-شرح نهج البلاغة (السید عباس الموسوی)، ج 3 ، صفحه ى 422
10-امام علی علیه السلام ، رابطه ی پیامبر صلی الله علیه و آله را با نماز ، چگونه توصیف می فرماید ؟
امام علی علیه السلام در باره ی عبادت پیامبر صلی الله علیه و آله می فرماید : رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله و سلّم پس از بشارت به بهشت، خود را در نماز خواندن به زحمت مىانداخت، زیرا خداوند به او فرمود: «خانواده خویش را به نماز فرمان ده و بر انجام آن شکیبا باش» پس پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و سلّم پى در پى خانواده خود را به نماز فرمان مىداد، و خود نیز در انجام نماز شکیبا بود. (1)
همانگونه که در نهج البلاغه وارد شده ، تلاش پیامبر(ص) در انجام نماز ، پس از آن بوده که بشارت بهشت از جانب خداوند به ایشان داده شده بود ، بنابر این با اینکه پیامبر صلی الله علیه و آله می دانستند که مشمول رحمت و موهبت الهی در جهان آخرت نیز هستند ، با این حال خودشان را در انجام عبادت به زحمت می انداختند ، در حالیکه اگر یک انسان عادی غیر از پیامبر(ص) ، می دانست که اهل بهشت است شاید خود را برای انجام عبادت ، خیلی به زحمت نمی انداخت ولی پیامبر صلی الله علیه و آله چون معرفت کاملی نسبت به مقام الهی داشته اند ، به عبادتِ اندک قانع نبوده و دوست داشتند بیشتر به وظایف بندگی بپردازند ، از این رو پیامبر(ص) تا آنجا به عبادت می پرداختند که از کثرت ایستادن ، پای شریفشان متورم گردیده بود و در پی این موضوع خداوند آیه ای از قرآن فرستاده و فرمودند : ما قرآن را نازل نکردیم ، تا خود را به زحمت و سختی بیندازی (2) و (3)
-----------------------
1- ترجمه خطبه 199نهج البلاغه (دشتى)، صفحه ى 421
2-طه/2
3-الأصفى فی تفسیرالقرآن، ج2، ص: 754
11-پیامبر صلی الله علیه و آله چگونه و بر چه اساسی ، اهل بیت علیهم السلام را به نماز یاد آوری می کردند ؟
خداوند در قرآن کریم به پیامبر صلی الله علیه و آله امر می کند که خانواده و اهل بیت خویش را به نماز فرمان دهد و خود نیز در انجام آن شکیبا باشد (1) و به این موضوع در نهج البلاغه نیز اشاره شده است (2) و این مطلب در عین حال نشان دهنده ی جایگاه نماز و اهمیتِ توجّه به عبادت و بندگی خانواده و تربیت دینی آنان نیز می باشد . بر این اساس لازم است والدین ، به انجامِ عبادتِ خانواده ی خویش توجّه نموده و آنان را به نماز تشویق و ترغیب نمایند .
از سوی دیگر آیه 132 سوره ی طه :( وَ أْمُرْ أَهْلَکَ بِالصَّلاةِ وَ اصْطَبِرْ عَلَیْها ( ای پیامبر (ص) ! خانواده ی خویش را به نماز فرمان ده و خود نیز در انجام آن شکیبا باش ) دلالت بر فضیلت اهل بیت علیهم السلام نیز دارد ، زیرا خداوند آنان را به خصوص مورد توجّه قرار داده و به پیامبر صلی الله علیه و آله فرمان می دهد که موضوع نماز را به ویژه به آنان ابلاغ نماید . هر چند که اهل بیت (ع) خود به نماز و انجام آن توجّه داشته اند ، ولی جایگاه نماز و اهمیت آن اقتضا می کرده است که دوباره به این مسئله توجّه ویژه ای شود.
در کتاب عیون روایت شده که امام رضا علیه السلام به مجلس مامون (خلیفه عباسی) وارد شده و در آن مجلس تعدادی از دانشمندان عراق و خراسان حضور داشتند ، مامون از امام رضا علیه السلام سؤال می کند آیا خداوند در قرآن ، عترت پیامبر (ص) را بر سایر مردم برتری داده است ؟ امام رضا علیه السلام در پاسخ به سؤال مامون به آیات متعددی استناد می کنند ، تا به این آیه می رسند ( طه/132) که خداوند به پیامبر صلی الله علیه و آله می فرماید که اهل بیت خویش را به نماز فرمان دهد ، لذا امام رضا علیه السلام می فرماید ، خداوند ما اهل بیت را به این آیه اختصاص داده است ، و هر چند همه ی امت را امر به نماز می کند ، اما در عین حال ما را نیز مورد توجّه خاص خویش قرار می دهد ، لذا پس از نزول این آیه پیامبر صلی الله علیه و آله به مدت نه ماه در وقت هر نماز به درب خانه حضرت علی(ع) و حضرت فاطمه (س) می آمد و می فرمودند : " نماز ! خدا شما را مورد رحمت خویش قرار دهد" . سپس امام رضا علیه السلام فرمودند : خداوند هیچ نسلی از پیامبران را مشمول چنین لطف و کرامتی مثل آنچه در حق ما انجام داده ، نکرده است . (3)
-------------------------
1- طه/132
2- فَکَانَ یَأْمُرُ بِهَا أَهْلَهُ وَ یَصْبِرُ عَلَیْهَا نَفْسَه ( خطبه 199 نهج البلاغه صبحی الصالح ص 316 )
3- بهج الصباغة فی شرح نهج البلاغة، ج 13 ، صفحه ى 162
12-از نگاه نهج البلاغه ، حکمت وجوب نماز ، چه موضوعی می باشد ؟
امام علی علیه السلام ، حکمتِ واجب شدن نماز از سوی خداوند را ، دور بودن نمازگزار از تکبّر و خود خواهی معرفی نمودند (1) ، زیرا بزرگی و عظمت شایسته ذات خداوندی است که جهان آفرینش را با تمام شگفتی ها و ظرافت های آن آفریده ، و اینها همه نشانه ی علم و حکمت و قدرت پروردگار عالم است ، و هر موجودی هر چه دارد از خودش نیست بلکه موهبت الهی در حق او می باشد ، حال انسانی که مخلوقِ ضعیف و ناتوانی است ، بر اساس پندار اشتباه ، خود را بزرگ تصّور کند ، دچار اخلاق ناپسندی به نام تکبّر شده است .
این تکبّر گاه در برابر خالق است و نشانه ی آن سرباز زدن از دستورات الهی و عمل نکردن به وظایف بندگی است و گاه این تکبّر ، خود برتر بینی در برابر مخلوقات خداوند و همنوعان خویش است که در هر دو صورت از رذائل اخلاقی به شمار می آید و انسان را از قرب الهی دور می کند ، حال عبادتی چون نماز که اطاعت از فرمان خداوند و مشتمل بر رکوع و تعظیم و سجده و به خاک افتادن است به مرور زمان صفت تواضع و فروتنی را در انسان تقویت نموده و او را از تکبّر و خود خواهی دور می کند (2) . حال اگر کسی با این وجود ، خود را به صفت تواضع آراسته نکند ، به پیام نماز و تاثیری که می تواند بر روح انسان داشته باشد بی توجّه ای نموده است .
---------------------
1- وَ الصَّلَاةَ تَنْزِیهاً عَنِ الْکِبْر (( نهج البلاغة حکمت 252(صبحی الصالح)، صفحه ى 512)
2-رک : شرح غرر الحکم (خوانسارى) ج 4 صفحه ى 449